Το αμπέλι στην ελληνική λαϊκή εθιμοταξία

Του Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗ*

        Ένα φυτό κατεξοχήν ευλογημένο, όπως θεωρείται ότι είναι το αμπέλι, δεν θα μπορούσε να μην συμπεριλαμβάνεται στις σχετικές με την αγροτική παραγωγή λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες του ελληνικού λαού...

      Στην αμπελοκαλλιεργητική και οινοπαραγωγική παράδοσή μας, οι αμπελουργοί την ημέρα της εορτής του αγίου Τρύφωνα (1 Φεβρουαρίου), τον οποίο θεωρούσαν προστάτη τους, άναβαν κεριά στον ναό, και μετά τη θεία λειτουργία πήγαιναν στο αμπέλι, έκοβαν τελετουργικά κληματσίδες και τις έριχναν στις τέσσερις γωνιές του αμπελώνα. Επίσης, μια μικρή βέργα τοποθετούσαν και στο εικονοστάσι του σπιτιού τους.

      Ως επίσημη θρησκευτική εορτή τους θεωρούσαν και την εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (6 Αυγούστου), οπότε και άρχιζε ο τρύγος της σοδειάς, που για να είναι τυχερή και άφθονη, έπρεπε να είναι και ευλογημένη από κάποιο εορτολογικό και τελετουργικό ορόσημο.

      Ιδιαιτέρως θα πρέπει να αναφερθούν εδώ οι λιτανείες που γίνονται με σκοπό την προστασία των αμπελιών κατά την εορτή της Μεσοπεντηκοστής (25 μέρες μετά το Πάσχα) στους αμπελοκαλλιεργητικούς οικισμούς του ελλαδικού χώρου. Μέσω της λιτανείας, που ακολουθεί την πανηγυρική θεία λειτουργία, χαράζεται ένας μαγικοθρησκευτικός κύκλος γύρω από τα αμπέλια, μέσα από τον οποίο θεωρούν ότι δεν θα περάσουν ασθένειες και επιβλαβή έντομα, που θα μπορούσαν να βλάψουν τη σοδειά.

      Ο καθηγητής Δ. Σ. Λουκάτος σημειώνει χαρακτηριστικά ότι οι πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης συνέχισαν να τελούν τις λιτανείες αυτές «και στις νέες πατρίδες τους, όπου ανησυχούν πάντα για τα τρυφερά βλαστάρια και τ’ ανθοστάφυλα των αμπελιών τους».

     Στη βόρεια Θράκη, με βάση το συχνό στην ελληνική λαϊκή λατρεία φαινόμενο της παρετυμολογίας, θεωρούσαν τη Μεσοπεντηκοστή εορτή της Παναγίας, πιστεύοντας ότι αν ράντιζαν με τον αγιασμό της εορτής τα αμπέλια τους, στη διάρκεια των τελετουργικών λιτανειών που προαναφέρθηκαν, θα τα προστάτευαν από τις ασθένειες και τις καταστρεπτικές χαλαζοπτώσεις, ενώ συχνά και κατά τις επικρατούσες συνθήκες, οι λιτανείες έπαιρναν τον χαρακτήρα και της τελετουργικής παράκλησης για τη βροχόπτωση, η οποία θα έσωνε τις καλλιέργειές τους από τον καταστρεπτικό εφιάλτη της ανομβρίας.

     Ο ίδιος ο τρύγος έπαιρνε τελετουργικό χαρακτήρα, με διάσπαρτα θρησκευτικά στοιχεία, που φανέρωναν το πανάρχαιο και πρωταρχικό δέσιμο του ανθρώπου με το «ιερό» -για περισσότερες από μία θρησκευτικές παραδόσεις– φυτό της αμπέλου. Από τις σχετικές περιγραφές που διαθέτουμε, καταφαίνεται ότι όχι μόνον η πανηγυρική έναρξη του τρύγου, αλλά και οι πράσινοι γονιμικοί στολισμοί των σπιτιών, ακόμη και τα στεφάνια στα κεφάλια των κοριτσιών, ενείχαν αναμνήσεις του πανάρχαιου διονυσιακού παρελθόντος της περιοχής, που λάμβαναν χαρακτήρα σαφούς γονιμικής και διαβατήριας λαϊκής τελετουργίας.

    Τελετουργική επίσης ήταν και η μετάληψη των προϊόντων της αμπέλου, όπως ακριβώς συμβαίνει και στη θεία λειτουργία. Βρισκόμαστε πιθανότατα εδώ ενώπιον ενός αρχέγονου παράλληλου με το ορθόδοξο τυπικού, που αντιστοιχεί στην παλαιότητα των αντιλήψεων για την ιερή σημασία και αξία του αμπελιού και των γεννημάτων του, όπως εκφραζόταν και στο κυρίαρχο προχριστιανικό διονυσιακό παρελθόν του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, καθώς το γνωρίζουμε από τις σχετικές αρχαίες πηγές.

     Το αμπέλι θεωρήθηκε ιερό φυτό ήδη από την αρχαιότητα και τη Διονυσιακή θρησκεία, πίστη που εξακολούθησε και στα χριστιανικά χρόνια, καθώς από το αμπέλι βγαίνει το κρασί που χρησιμοποιείται στη θεία ευχαριστία, το κεντρικό μυστήριο της χριστιανικής μυστηριακής ζωής, από τους βλαστούς του παρασκευάζονταν τα καρβουνάκια για τη θεία λατρεία και από τους βλαστούς του κατασκευάζονταν παλαιότερα τα ευλογημένα από την Εκκλησία στέφανα του γάμου, των οποίων το σχήμα μιμήθηκαν αργότερα και τα νεωτερικά γαμήλια στέφανα από άλλα υλικά, όπως πλαστικό, μέταλλο, γυαλί κ.λπ.

     Η άποψη για το αμπέλι ως ευλογημένο και ιερό φυτό, απαραίτητο δε στοιχείο του καλού παραδοσιακού νοικοκυριού για τον λαό μας, υπάρχει και σε πολλές ελληνικές παραδόσεις, παραμύθια και ευτράπελες διηγήσεις. Και είναι αυτές ακριβώς οι διηγήσεις που εκφράζουν τον βαθύτατο σεβασμό του λαού σε ένα φυτό χρήσιμο και απαραίτητο για την οικιακή οικονομία, τα προϊόντα του οποίου συχνά, στη διάρκεια των αιώνων, συνδέθηκαν με διάφορες θρησκευτικές και λατρευτικές παραδόσεις και πρακτικές.

            * ο Μ.Γ. Βαρβούνης είναι Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης