Η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας Μαυρομαντήλας ή Αγίας Ελεούσας

Την εκκλησία της Παναγιάς Μαυρομαντήλας επισήμανε και χαρτογράφησε ο Αναστάσιος Ορλάνδος, διευθυντής αναστηλώσεως αρχαίων και ιστορικών μνημείων της Ελλάδας (1920 – 1958), καθηγητής αρχιτεκτονικής και βυζαντινής αρχαιολογίας και ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Με πρωτοβουλία του, ο ναός ανασκάφηκε πρόχειρα και καθαρίστηκε τον Μάιο του 1965 από την Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεων. Η Χαρίκλεια Μπάρλα, μαθήτρια του Ορλάνδου, θέλοντας να τιμήσει τον δάσκαλό της, εκπόνησε την μελέτη του ναού, η οποία δημοσιεύτηκε το 1967 με τίτλο “Χαριστήριον εις Α. Κ. Ορλάνδον – Ο Βυζαντινός Ναός της Σουβάλας”.


Για την ονομασία της εκκλησίας, ο Σουβαλιώτης λόγιος Αντ. Αντωνίου παραπέμπει στον λαϊκό θρύλο που την περιβάλει, τον οποίο καταγράφει στο Εθνικόν Ημερολόγιον του Κων. Σκόκου το 1908 (σελ. 300)


¨Εις παλαιοτέραν εποχήν, καθ΄ ήν η πόλις εστερείτο ύδατος και ναών, δύο νέοι ανδρειωμένοι ηράσθησαν εμμανώς κόρης τινός Ελεούσης ονόματι. Αύτη αμφιρρέπουσα ποίον να προτιμήσει έθηκεν ως όρον, είς μέν τον ένα να διατρήση τον βράχον μέχρις αναβλύσεως αφθόνου διά την πόλιν ύδατος είς τον έτερον δε την ίδρυσιν ναού καλλιμαρμάρου της Παναγίας.

Ο πρώτος δε όστις περατώσει το αναληφθέν έργον θα την ενυμφεύετο. Παρήρχοντο μήνες και χρόνοι και τα δύο ανδρειωμένα παλληκάρια ειργάζοντο ακούραστα. Τέλος, μίαν ημέραν, αναπήδησε μετά βοής από τα στέρνα του βράχου ύδωρ και ο νέος περιχαρής ώρμησε να ριφθεί είς τάς αγκάλας της επιδίκου νύμφης. Ταυτοχρόνως όμως, κατά πεπρωμένην ανεξιχνίαστον σύμπτωσιν ορμά και ο άλλος εκ του ετέρου μέρους, αφού ήδη έθεσε και τον τελευταίον λίθον επί του ωραίου ναού ! Έν τη θυελλώδει δε φιλονικεία πέρι του τις επεράτωσε πρώτος το εαυτού έργον, συμπλέκονται και εβρίσκουν αμοιβαίως τον θάνατον ύπο τα όμματα της καταπλήκτου κόρης. Έκτοτε η μέν πηγή ονομάζεται Αγία Ελεούσα, ο δε ναός φέρει το όνομα της Μαυρομαντήλας ως εκ του πένθους της κόρης¨