Τα αγιοβασιλιάτικα έθιμα του λαού μας

           

Του Απόστολου Ποντίκα

    Κι αρχή καλός μας χρόνος...

 Έρχεται ο νέος χρόνος για να γεμίσει την ψυχή μας με την ελπίδα πως κάτι καινούριο θα φανεί, από την περασμένη χρονιά. Πάντα η ίδια ανησυχία, η ίδια προσμονή.

   Η Πρωτοχρονιά, πρώτη ημέρα του νέου χρόνου, ημέρα γιορτής του Μ. Βασιλείου, γιορτάζεται στη χώρα μας με λαμπρότητα και με πολλά έθιμα του λαού μας. Αρχίζει η γιορτή με τα κάλαντα, τα οποία παλιότερα έψαλαν το βράδυ της παραμονής του Νέου Έτους, ενώ τα τελευταία χρόνια ψέλνονταν όλη την ημέρα της Πρωτοχρονιάς και της παραμονής.

Τα χαρμόσυνα αυτά τραγούδια που παραλλάζουν από τόπο σε τόπο, έχουν βαθιές ρίζες και συμβολισμούς. Αρκετά τραγούδια αναφέρονται στον Άγιο Βασίλειο και προσδίνουν σ’ αυτόν ορισμένες ιδιότητες.
«Αϊ Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία βαστάει πένα και χαρτί χαρτί και καλαμάρι με το ραβδί του ακούμπησε να πει την αλφαβήτα».
Δηλαδή, ο Άγιος έρχεται από την Καισάρεια, όπου ήταν επίσκοπος στην περιοχή αυτή. Με την ιδιότητα του οδοιπόρου βαστά στα χέρια του ένα ραβδί. Ακουμπώντας μ’ αυτό τη γη για να πει την Αλφα-Βήτα, το κατάξερο ραβδί πετάει χλωρά κλαριά και φύλλα. «...Το ραβδί του ήταν ξερό, χλωρούς βλαστούς πετάει».
Ο συμβολισμός αυτός υπάρχει και στην Π. Διαθήκη, όπου ο Ααρών, αδελφός του Μωυσή, για να εκλεγεί ανάμεσα στις 12 φυλές του Ισραήλ αρχηγός, το ραβδί του πέταξε βλαστούς.
«... Και ιδού εβλάστησεν η ράβδος, η Ααρών και εξήνεγκεν βλαστόν και εξήνθησε άνθη και εβλάστησε Καρνα» (Αριθ. κεφ. 17).
Ο Αϊ-Βασίλης παρουσιάζεται σαν μικρός μαθητής, που κρατά πένα και χαρτί και πηγαίνει στο σχολείο «... Βασίλη μ’ πόθεν έρχεσαι και πούθε κατεβαίνεις; Από τη μάνα μ’ έρχομαι και στο σχολειό πηγαίνω».
Ένα άλλο είδος τραγουδιού που υπήρχε στις ορεινές περιοχές του Ολύμπου, της Δυτικής Μακεδονίας, ήταν τα Σούρβα. Το έθιμο αυτό συναντήσαμε το 1978 και στον Έβρο να παίζεται από μαθητές, οι οποίοι κρατούσαν ένα ραβδί και τραγουδούσαν: «Σούρβα - Σούρβα, κι Αϊ-Βασίλη. Τι λαλάς, κυρ Βασίλη; Για τ’ αρνιά, για τα κατσίκια...».
Βέβαια η Πρωτοχρονιά, πέρασμα στο νέο χρόνο, είναι φυσικό να συνδέεται με συνήθειες που εξασφαλίζουν το καλό και την αποφυγή ενεργειών που μπορεί να σημαίνουν κακό για το χρόνο που έρχεται. Έτσι, η έννοια του ποδαρικού είναι πολύ σημαντική για τη λαϊκή Πρωτοχρονιά. Η αντίληψη για το καλόπιασμα του νέου έτους, οδηγεί στην επίσκεψη στη βρύση, όπου έπαιρναν το «αμίλητο νερό» για να ραντίσουν το σπίτι και τα μέλη της οικογένειας. Στην Κρήτη το ποδαρικό έφερναν τα παιδιά, που έμπαιναν στο σπίτι και κάθονταν πάνω σε άσπρη πέτρα λέγοντας: «Κλου-κλου στα ορνίθια σας. Καλοχρονιά στα ρίφια σας, αρνιά και ρίφια θηλυκά και μουσκάρια αρσενικά...».
Το καλόπιασμα των στοιχείων της φύσης, η εισαγωγή κλαδιών αειθαλών δένδρων στο σπίτι αποτελούν έθιμα «διαβατήρια» σε σημαντικά περάσματα και πανάρχαια κατάλοιπα λαϊκής λατρείας και δεισιδαιμονιών. Η βασιλόπιτα είναι το έθιμο με κοινή βάση, η οποία συνδέεται με τον Άγιο Βασίλειο και παρασκευάζεται με διαφορετικό τρόπο από τόπο σε τόπο. Ένα άλλο συνηθισμένο έθιμο είναι η «χαρτοπαιξία», που αποδίδεται στον Αϊ-Βασίλη με το εξής περιστατικό. Όταν ο φορατζής του αυτοκράτορα επισκέφτηκε την Καισάρεια για να εισπράξει τους φόρους από τους κατοίκους, ο Άγιος Βασίλειος κάλεσε το φορατζή στο σπίτι του για να του κάνει το «τραπέζι». Αφού τελείωσε το φαγοπότι, του πρότεινε να παίξουν και κανένα χαρτάκι, με τη συμφωνία αν χάσει να μην εισπράξει τους φόρους και αν χάσει ο Άγιος να του δοθούν διπλάσιοι φόροι. Ο Άγιος κέρδισε και έτσι το ποίμνιο του Επισκόπου απαλλάχτηκε από τη βαριά φορολογία.
Σημαντικό έθιμο την ημέρα της Πρωτοχρονιάς, ήταν οι μεταμφιέσεις των ανθρώπων σε ορεινές αγροτικές περιοχές. Σήμερα οι πολιτιστικοί σύλλογοι ξέθαψαν το έθιμο αυτό και το πραγματοποιούν με την ονομασία τα ρογκατσάρια, μπουμπουτσάρια κ.λπ. Οι μεταμφιέσεις ήταν πολλών ειδών: γύφτοι, αρκουδιάρηδες, γιατροί, χωροφύλακες, ληστές, γέροντες, κλέφτες, παπάδες κ.λπ. Η ομάδα που αποσπούσε τα χειροκροτήματα και προκαλούσε το ενδιαφέρον ήταν ο γαμπρός και η νύφη, που πλαισιώνονταν από ασκεπείς φουστανελοφόρους με τον «γκουγκουνάτο», δηλαδή τον αρματωμένο με κουδούνια και κυπριά και τους συλλέκτες των δώρων που έδινε κάθε οικογένεια. Η ομάδα αυτή, αφού τελείωνε η θεία λειτουργία με τον παπά της εκκλησίας έσερνε το χορό και στη συνέχεια ορμούσε στα σπίτια, όπου οι νοικοκυρές έδιναν χρήματα, χοιρινό κρέας και λουκάνικα. Το βράδυ όλοι οι μεταμφιεσμένοι μαζεύονταν στην κεντρική πλατεία του χωριού, όπου στηνόταν πραγματικό γλέντι, στο οποίο μετείχε όλο το χωριό. Έψηναν χοιρινό κρέας, λουκάνικα και έπιναν άφθονο κρασί. Τα χρήματα που συγκέντρωνε η ομάδα της νύφης και του γαμπρού μοιράζονταν σε φτωχές οικογένειες και ενίσχυαν το σχολικό και εκκλησιαστικό ταμείο.
Βέβαια, σήμερα τα παραδοσιακά αυτά γλέντια και έθιμα σχεδόν έχουν χαθεί μέσα στο διάβα της καταναλωτικής κοινωνίας, αλλά και οικονομικής κρίσης.

                  

         *Ο Απόστολος Ποντίκας είναι δάσκαλος, θεολόγος, φιλόλογος & Πολιτικός Επιστήμων

     Πηγή: www.eleftheria.gr

                       Επιμέλεια - Ανάρτηση: Αλέκος Ι. Βαλάσκας