ΕΚΘΕΣΗ ΠΕΡΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΤΟΙΚΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΤΟΙΚΟΥ: Έκθεση περί των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων αρχαιολογικού ενδιαφέροντος των περιοχών τοπικών Κοινοτήτων Πολυδρόσου και Λιλαίας της Δ.Ε. Παρνασσού του Δήμου Δελφών

 

        ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠΟΛΥΔΡΟΣΟΥ

1.ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΦΩΚΙΚΟΥ ΚΗΦΙΣΟΥ.

   Ο χώρος των πηγών του Φωκικού Κηφισού είναι ο δεύτερος σε σπουδαιότητα  αρχαιολογικός περίβολος στη Φωκίδα, μετά τους Δελφούς. Με την υπ’αριθμ. 6073/21-09-1965 Υπ. Απόφαση. ΦΕΚ 644/02-10-1965, έχουν  χαρακτηρισθεί  ιστορικά διατηρητέα μνημεία: «Τα ερείπια Βυζαντινού ναού επί των πηγών του Βοιωτικού Κηφισού, και τα ερείπια Βυζαντινού ναού επιλεγομένου Μαυρομαντηλούσα, παρά το χωρίον Πολύδροσον Παρνασσίδος.»

   Περιλαμβάνει τρεις επί μέρους αρχαιολογικές τοποθεσίες με ισάριθμα αρχαιολογικά μνημεία υψηλού ενδιαφέροντος.

α. Παλαιοχριστιανικός Ναός της Παναγίας Ελεούσης.

    Ιουστινιάνειο έργο των τελών του 6^ου μ.Χ.αι. σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού μετά τρούλου. Ερευνήθηκε κατά την δεκαετία του 1930 από τον καθηγητή Ορλάνδο. Αναστυλώθηκε εν μέρει, καθαρίστηκε και μελετήθηκε το 1965 από την αρχαιολόγο Χαρίκλεια Μπάρλα.

   Αποτελεί το καλύτερα διατηρημένο παλαιοχριστιανικό μνημείο στη Στερεά Ελλάδα και ένα από τα σημαντικότερα μνημεία αυτής της περιόδου σε όλο τον Ελλαδικό χώρο.

Παρατηρήσεις. Λόγω της επιχωμάτωσης της Νότιας πλευράς του μνημείου, ο νότιος τοίχος συμπιέζεται και παρουσιάζει σοβαρή προς τα έσω κλίση. Οι ξύλινες υποστυλώσεις που έχουν τοποθετηθεί κατά το παρελθόν στο σημείο έχουν σαπίσει και δεν εκπληρούν πλέον κανένα σκοπό αντιστήριξης. Άμεση ανάγκη καθαρισμού, αποχωμάτωσης και αντιστήριξης του μνημείου.

β. Αρχαϊκό ανάλημα με ερείπια Χριστιαν. Ναού του Αγ.Χριστοφόρου.

    Τρίκλιτη Βυζαντινή Βασιλική άνευ τρούλου, χτισμένη πάνω σε αρχαϊκό ανάλημα το οποίο κατά την αρχαιότητα αντιστήριζε ίσως ναό του Κηφισού. Σώζονται αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη,όπως οι θεμελιώσεις της Αγίας Τράπεζας και του τρίκογχου Ιερού, καθώς και δύο κατά το ήμισυ όρθιοι κίονες  εκ της κιονοστοιχίας που στήριζε  το μέσο κλίτος.                                                           

                

                                                

Παρατηρήσεις. Απαιτείται καθαρισμός της νότιας πλευράς του ναού από τις κατολισθήσεις βράχων και τις επιχωματώσεις καθώς και η αποχωμάτωση του δαπέδου για την καλύτερη ανάδειξή του μνημείου.

γ. Ο κυρίως χώρος της πηγής.    

                                                     

     Περιλαμβάνει διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίου κρηναίου ναϊ δρίου στην αριστερή πλευρά του, καθώς και 8 βάθρα αγαλμάτων ή αναθημάτων εντοιχισμένα στον νότιο τοίχο της πηγής. Στην δεξιά πλευρά επισημαίνονται 4 λαξεύματα σε ριζιμιό βράχο, διαμορφωμένα ως σημεία εναπόθεσης αναθημάτων διεξαγωγής αρχαίων μυστηριακών τελετών. Από λαθρανασκαφές στον πυθμένα έχουν προκύψει: Ο μαρμάρινος Ιανίσκος που εκτίθεται στο Εθν.Αρχ.Μουσείο Αθηνών  και η μαρμάρινη κεφαλή παιδίσκης που εκτίθεται στο Αρχ. Μουσείο Άμφισσας. Επίσης κατά την κατασκευή του τσιμεντένιου υδατοφράχτη το 1966 ανελκύστηκε  ενεπίγραφο βάθρο ανδριάντα του αυτοκράτορα Αντωνίνου, τοποθετημένου έκτοτε σε τοίχο της πλατείας Πολυδρόσου.

Παρατηρήσεις. Υπάρχει άμεση ανάγκη αποκοπής του πλατάνου υπεράνω και δεξιά της κεντρικής πηγής, διότι οι ρίζες του έχουν εισχωρήσει  στην οροφή της, την έχουν αποσαθρώσει, με αποτέλεσμα προ πενταετίας να κατακρημνίσουν εντός του πυθμένα αρχαίο βάθρο αναθήματος που υπήρχε ακριβώς πάνω από το στόμιο.

(Επισυνάπτεται σχετικό ΦΕΚ).

2. ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΡΩΧΟΥ.

  
    Ευρίσκεται βορειοανατολικά του Πολυδρόσου  και ακριβώς στα όρια του οικιστικού ιστού. Αποκαλύφτηκε τυχαία το 1928 από ανεύρεση επιτύμβιας ενεπίγραφης στήλης με την ένδειξη ΜΝΑΣΙΚΛΕΣ ΔΑΜΑΤΡΙ ΚΑΙ ΚΟΡΗ. Διενεργήθηκε συστηματική ανασκαφή από τον Χ. Καρούζο κατά τα έτη 1928-1932 η οποία αποκάλυψε κατά το 1/3 αυτού, ιερό της θεάς Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης με πλήθος αναθηματικά αφιερώματα. Άπαντα μεταφέρθηκαν στο Αρχ. Μουσείο Θηβών. Από αργυρό κύπελλο της ανασκαφής με την ένδειξη ΔΑΜΑΤΡΙ ΕΝ ΕΡΩΧΟΙ, ταυτοποιήθηκε και η θέση του αρχαίου Ερώχου νοτίως του Πολυδρόσου που μέχρι τότε αναφερόταν μεν στις πηγές(Ηρόδοτο,Παυσανία) αλλά παρέμεινε αταυτοποίητη. Ο χώρος με την  υπ’αριθμ. ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ10/5847/258    ΦΕΚ 151/15-3-1990 Υπουργική απόφαση,  χαρακτηρίστηκε  αρχαιολογικός και εν μέρει περιφράχτηκε. Στην ίδια απόφαση επισυνάπτεται  τοπογραφικό διάγραμμα κλίμακας: 1/600, με ακριβείς συντεταγμένες που ορίζει περιμετρικά τον αρχαιολογικό χώρο.

    (Επισυνάπτεται σχετικό ΦΕΚ).

Παρατηρήσεις. Η ανασκαφή ανέδειξε μόνο το 1/3 του ιερού και δεν συνεχίστηκε. Έκτοτε ο χώρος αναδασώθηκε ,επιχωματώθηκε και μεγάλο μέρος του οικοδομικού υλικού του συλήθηκε.

3.ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΚΑΙ ΤΕΙΧΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΡΩΧΟΥ

     Ευρίσκεται νοτίως του Πολυδρόσου, επί του λόφου του Αγίου Βασιλείου. Είναι ορατές θεμελιώσεις οχυρώσεων των κλασσικών χρόνων. Μικρό μέρος του περιφρακτικού αρχαίου τείχους  αποκαλύφτηκε τυχαία προ ετών και είναι ορατό δεξιά του δρόμου του Νεκροταφείου.

Πηγή: Εθνικό Κτηματολόγιο. Απεικονίζεται περίπου η θέση του Αρχαιολογικού Χώρου και η οριοθέτηση είναι ενδεικτική.

      Αν ο χώρος έχει χαρακτηρισθεί αρχαιολογικός δεν γνωρίζουμε. Προ ετών από την αρχαιολογική υπηρεσία είχε τοποθετηθεί κατατοπιστική μεταλλική πινακίδα με την ένδειξη «ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΡΩΧΟΥ», η οποία στη συνέχεια αφαιρέθηκε άγνωστο πως. Όλος σχεδόν ο χώρος της αρχαίας πόλης έχει μεταβληθεί από αιώνες σε αρόσιμους ποτιστικούς αγρούς και είναι διάσπαρτος από πήλινα και λίθινα σπόλια, χωρίς μέχρι σήμερα να έχει αναφερθεί κάποια σημαντική ανεύρεση αρχαίου αντικειμένου. Εκτός των ορίων του αρχαίου οικισμού και παρά το αθλητικό κέντρο Πολυδρόσου το έτος 1980 κατά την διάνοιξη υδραγωγείου, αποκαλύφτηκε ασύλητος κτερισμένος τάφος ανδρός της Γεωμετρικής περιόδου και τα ευρήματα (αρυβαλλοειδής πρόχους, οινοχόη, μόνωτο κύπελλο, ψέλια κ.α.), παραδόθηκαν και εκτίθενται στο αρχαιολογικό μουσείο Άμφισσας.

     Το έτος 1955,κατά την διάνοιξη δρόμου στην περιοχή «Μαντάμια» αποκαλύφτηκαν αρχαίοι τάφοι, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε αν έγινε επίσημη έρευνα σ’ αυτούς, καθώς και για την τύχη τυχόν κτερισμάτων. Τάφοι δύο επίσης αποκαλύφτηκαν και το έτος 1970 στο κάτω προαύλιο του Δημοτικού Σχολείου, κατά την διάνοιξη βόθρου. Ανευρέθη τουλάχιστον ένα πήλινο αγγείο, η τύχη του οποίου αγνοείται.  

4. ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΑΚΡΟΠΟΛΗ. (ΘΕΣΗ «ΠΑΛΙΟΣ»).

     Ευρίσκεται στην κορυφή του λόφου της Αγίας Ελεούσας και αποτελεί τον αρχαιότερο περίβολο της περιοχής. Η χρονολόγηση της κατασκευής της πρέπει να ανάγεται στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (Πρωτοελλαδική περίοδος; 3^η π.Χ. χιλιετία), με πιθανότητα απόκλισης ως προς αυτή κατά μια χιλιετία νεώτερη, η οποία δεν μπορεί να αποκλειστεί χωρίς ανασκαφική έρευνα. Έχει διασωθεί τμήμα της οχύρωσης μήκους περ. 30μ. καθώς και τριγωνικό λάξευμα σε βράχο ως σημείο εναπόθεσης αναθήματος ή θυμιάματος για την διεξαγωγή αρχαίων μυστηριακών τελετών. Ο χώρος είναι διάσπαρτος από τεμάχια πρωτογεωμετρικών λατρευτικών-ταφικών  αγγείων που προέρχονται κυρίως από λαθρανασκαφές. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και το μονοπάτι που οδηγεί από το χώρο των πηγών του Κηφισού  στον «Παλιό». Λειτουργεί επί  χιλιετίες στην ίδια χάραξη, και σε απόσταση 500 περ. μ. από την αρχή του φέρει ακόμα την αρχαία λίθινη λαξευτή τοιχοποιία αντιστήριξής του.

Παρατηρήσεις: Ο χώρος χρήζει καθαρισμού, συστηματικής ανασκαφής και περίφραξης.

Πηγή: Εθνικό Κτηματολόγιο. Απεικονίζεται περίπου η θέση του Αρχαιολογικού Χώρου και η οριοθέτηση είναι ενδεικτική.

5.ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΝΑΪΔΡΙΟ ΤΟΥ ΑΓ.ΙΩΑΝΝΟΥ (ΠΑΛΙΑΗΓΙΑΝΝΗΣ)

      Ευρίσκεται στο λόφο του Νεκροταφείου νοτιοδυτικά του Πολυδρόσου. Πρόκειται για μονόχωρο ναϊδριο αφιερωμένο στο Άγιο Ιωάννη πιθανώς στον Πρόδρομο. Η κατασκευή του προσομοιάζει με αυτή της διπλανής Βυζαντινής εκκλησίας της Παλιοπαναγιάς. Εξωτερικά είναι χτισμένο  με άριστα κατεργασμένους ογκώδης λίθινους δόμους και εσωτερικά φέρει επιπρόσθετη τοιχοποιία από αργολιθοδομή. Στην είσοδο είναι έμπροσθεν πεσμένο το μονόλιθο υπέρθυρό του και στην πρόθεση είναι επίσης πεσμένος  μονόλιθος κίονας  που υποστύλωνε δίρριχτη κεραμοσκεπή. Δεν έχει επιστημονικά ερευνηθεί. Η κτίση του ίσως ανάγεται  στους μεσοβυζαντινούς χρόνους.

Παρατηρήσεις: Το μνημείο χρήζει καθαρισμού από τη βλάστηση και περίφραξης.

6.  ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΩΝ ΜΑΝΤΑΜΙΩΝ.

     Πρόκειται για Βυζαντινό στρατιωτικού τύπου οικοδόμημα, χτισμένο εξ υπαρχής από αργολιθοδομή, με χρήση συγκολλητικού κονιάματος επεξεργασμένου νταμαρίσιου άμμου και ασβέστη. Έχουν διασωθεί η ανατολική και νότια πλευρά του σχεδόν στο αρχικό τους ύψος 10 μέτρων, με δύο στενά παράθυρα εκατέρωθεν από ψαμμόλιθο. Εσωτερικά φέρει οπές στήριξης ξύλινης σκάλας και πατωμάτων. Πάνω από το ύψος των  8 μέτρων το πάχος των τοίχων λεπταίνει κατά το ήμισυ σχηματίζοντας εσωτερικά πατούρα στήριξης του τελευταίου ορόφου. Ο όροφος αυτός δίνει την εντύπωση  δώματος παρατηρητηρίου. Ίσως πρόκειται για κτήριο φρουράς της ορεινής διάβασης από και προς τον Παρνασσό. Δεν αποκλείεται και να αποτελούσε πολυτελή έπαυλη κάποιου τοπικού τιμαριούχου, λόγω της ειδυλλιακής  και ασφαλούς  θέσης της μέσα στη ρεματιά. Δεν υπάρχει νομικός χαρακτηρισμός του μνημείου.

Παρατηρήσεις: Λόγω της βλάστησης δεν υπάρχει ασφαλής και ορατή πρόσβαση προς το μνημείο. Απαιτείται οριοθέτηση και διαμόρφωση ασφαλούς διάβασης πεζών, ώστε  να καταστεί επισκέψιμο.

7. ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΟΣ ΛΑΞΕΥΤΟΣ ΤΑΦΟΣ. «ΣΕΝΤΟΥΚΑ».

     Ευρίσκεται δυτικά των πηγών του Κηφισού στη δεξιά πλευρά της βάσης του λόφου της Αγίας Ελεούσης. Ίσως να πρόκειται για μέρος γενικότερου ταφικού-λατρευτικού συγκροτήματος, ίχνη του οποίου επισημαίνονται λαξευμένα στον παρακείμενο βράχο. Σε όλη την περίμετρό του φέρει λαξευμένο χείλος εφαρμογής λίθινου σκεπάστρου μη διασωθέντος. Δεν είναι γνωστός ο χρόνος  αποκάλυψης και η τυχόν σύλησή του. Στην εγχώρια μυθοπλασία ο χώρος αποδίδεται σε θησαυροφυλάκιο. Από ελάχιστες επιστημονικές δημοσιεύσεις στον τοπικό τύπο, αναφέρεται ότι πρόκειται για κιβωτιόσχημο λαξευτό τάφο της ύστερης Ρωμαϊκής περιόδου. Δεν υπάρχει νομικός χαρακτηρισμός  του χώρου ως αρχαιολογικός.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΛΙΛΑΙΑΣ

    Όλη η περιοχή, ανατολικά του σημερινού οικισμού της Λιλαίας, μέχρι την επ. οδό Λιλαίας-Πολυδρόσου, μέχρι τα όριά της στον χείμαρρο Αγοριανίτη και μέχρι τα μέσα της απόστασης Λιλαίας-Επταλόφου, έχει οριοθετηθεί και  χαρακτηριστεί  με νόμο  ως αρχαιολογικός χώρος.

(Υποβάλλονται ψηφιοποιημένα τοπογραφικά διαγράμματα και σχετική Νομοθεσία.)

Τα κυριότερα σημεία του αρχαιολογικού χώρου που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι τα κάτωθι:

1.   ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ.

      Πρόκειται  ακρογωνιαίο  πύργο ενός γενικότερου αριστοτεχνικού οχυρωματικού συνόλου της αρχαίας πόλης της Λιλαίας, που αποτελούσε μαζί με ένα πλέγμα όμοιων έργων, την Ακρόπολή της. Είναι έργο των τελών του 4^ου π.Χ. αι. εντασσόμενο στην επανίδρυση και την αμυντική θωράκιση όλων των Φωκικών πόλεων που καταστράφηκαν το 346 π.Χ. αφού πρώτα ηττήθηκαν  κατά τον 3^ο Ιερό Πόλεμο. Στους μετέπειτα αιώνες για άγνωστο λόγο επήλθε κατάρρευση των άνω μερών του. Στα χρόνια της Φραγκοκρατίας  οι καταρρεύσεις επισκευάστηκαν με αργολιθοδομή και το κτήριο ως φαίνεται μεταβλήθηκε σε τρίπατη κατοικία κάποιου τοπικού τιμαριούχου.

Παρατηρήσεις: Το μνημείο χρήζει άμεσης αναστηλωτικής παρέμβασης διότι λόγω των σεισμών η ανατολική του πλευρά είναι ετοιμόρροπη. Αν στη συνέχεια αναπλαστεί ο περιβάλλον χώρος του και φωταγωγηθεί, θα καταστεί ένας λίαν ελκυστικός και καλαίσθητος πόλος έλξης επισκεπτών αλλά τόπος πολιτιστικών εκδηλώσεων υψηλής αισθητικής.

2.   ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΕΡΙΒΟΛΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΠΟΛΗΣ.

Οχυρωματικός πύργος της κύριας εισόδου της κάτω πόλης. Θέση «Σιδερόπορτο»

     Οριοθετείται από το οχυρωματικό τείχος των τελών του 4^ου  π.Χ,αι. που διατρέχει όλη την περίμετρό του και κατά το μεγαλύτερο μέρος του είναι ορατό σε διάφορα ύψη. Μελετήθηκε και αποτυπώθηκε η κάτοψή του από πολλούς ξένους αρχαιολόγους του περασμένου αιώνα με τελευταίους τους Michaud και Blecon. Καταλαμβάνει έκταση (μαζί με την Ακρόπολη), περ. 150 στρεμμάτων. Όλη η περιοχή εντός και εκτός περιτοίχισης, κατά τα πρώτα μετεπαναστατικά  χρόνια κατελήφθη από τους επιχώριους κατοίκους, καθαρίστηκε από τα εναπομείναντα αρχαία κτήρια και μεταβλήθηκε σε ποτιστικούς αγρούς. Σήμερα οι αγροί έχουν επί το πλείστον εγκαταληφθεί και σώζονται μόνο οι αρχαίες θεμελιώσεις στα όριά τους.

3.   ΑΡΧΑΙΟ ΟΧΥΡΩΜΑΤΙΚΟ ΚΤΗΡΙΟ. (ΠΕΡΙΟΧΗ ΔΕΞΑΜΕΝΗΣ)

     Ευρίσκεται επί του λόφου δυτικά της Ακρόπολης και σε απόσταση περ.1χλμ. από αυτή, όπου και η δεξαμενή της σημερινής Λιλαίας. Δεν Έχει επιστημονικά ερευνηθεί. Ίσως να πρόκειται για φρούριο που υπεράσπιζε την δυτική πρόσβαση προς την κυρίως οχύρωση ή να ήλεγχε την ορεινή διάβαση Λιλαίας-Δελφών που διήρχετο εκείθεν. Σώζεται η ημικυκλική νότια πλευρά του σε ύψος 1,5μ.και το εσωτερικό του είναι καλυμμένο με λίθινα θραύσματα που προήλθαν από την καταστροφή του.

                                 

ΠΟΛΥΔΡΟΣΟΣ, 18/12/2019

  ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΤΟΙΚΟΣ

   ΥΠΟΣΤΡ/ΓΟΣ ΕΛΑΣ εα

  ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ

         ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

katikosdim@gmail.com