Τα μαστόρια της Σουβάλας με την Ηπειρώτικη καταγωγή και η συνθηματική επαγγελαμτική τους "γλώσσα" τα κουδαρίτικα.

ΟΙ ΜΑΣΤΟΡΟΙ ΚΑΙ ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΙΚΑ ΤΗΣ ΣΟΥΒΑΛΑΣ

του ΚΩΣΤΑ Α. ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ

παρνασιώτικα

Οι παλιοί μαστόροι της Σουβάλας ήξεραν και μιλούσαν τα κουδαρίτικα ή κουδαραίικα τη συνθηματική επαγγελματική  «γλώσσα» των ομότεχνων τους Ηπειρωτών.
Αυτή τη συνθηματική γλώσσα την κληρονόμησαν στις νεώτερες γενεές μαστόρων, έτσι που να περισωθούν τα κουδαρίτικα μέχρι σήμερα στο χωριό. Βέβαια στην εποχή μας τα κουδαρίτικα δεν ανταποκρίνονται πια σε βασική επαγγελματική ανάγκη, δεν αποτελούν το απαραίτητο μέσο μυστικής επικοινωνίας. Οι σημερινοί μαστόροι (ελάχιστοι την σημερινή εποχή) τα χρησιμοποιούν σαν ένα είδος γλωσσικού παιχνιδιού, όταν ξεκουράζονται από τι μόχθο της μέρας στα καφενεία και στις ταβέρνες. Και καθώς είναι φυσικό, τα κουδαρίτικα έπαψαν να προστατεύονται από τον επαγγελματικό απόρρητο, που ίσχυε άλλοτε, και έχουν γίνει γνωστά και σε ανθρώπους άσχετους με τη δουλειά του μάστορα, ακόμα και σε ανθρώπους νέους στην ηλικία.

Τα κουδαρίτικα δεν είναι στην κυριολεξία «γλώσσα» έστω και σε υποτυπώδη μορφή. Το ίδιο συμβαίνει και σε όλες τις παρόμοιες συνθηματικές «γλώσσες». Διαθέτουν πολύ περιορισμένο αριθμό λέξεων , που οι περισσότερες είναι ουσιαστικά, που λίγες επίθετα και ρήματα. Με την κατάλληλη σύμπλεξη των λέξεων αυτών στο νεοελληνικό λόγο φτιάχνονται μικρές φράσεις  που είναι δυσνόητες για τον αμύητο στο σύστημα. Στη Σουβάλα π.χ έλεγαν : «Καψάλα ου μουχός ξισέρνιτι και θα σι γυαλίσ΄ που ζαμπέβ΄ς» = Φεύγα το αφεντικό έρχεται και θα σε δεί που κάθεσαι. 

Οι ηπειρώτες μαστόροι στη περιοχή της Κόνιτσας (Πυρσόγιαννη, Βούρμπιανη, κ.ά.), που δημιούργησαν τα κουδαρίτικα, ταξίδευαν μήνες, καμιά φορά και χρόνια, στα Βαλκάνια και πιο πέρα στην Αφρική και αλλού και αναγκαστικά βρίσκονταν ανάμεσα σε ανθρώπους, που τους έβλεπαν εχθρικούς απέναντι τους. Κανένας εργατικός νόμος δεν τους προστάτευε και σπάνια η κρατική εξουσία τους απόδιδε το δίκαιο. Την περιφρούρηση των επαγγελματικών συμφερόντων τους και της προσωπικής  ασφάλειας  τους την εξασφάλιζε ως κάποιο βαθμό η αυτοαπομόνωση τους στον κλειστό κύκλο του «μπουλουκιού» τους, τον απροσπέλαστο σε εξωτερικές διεισδύσεις. Αυτές οι ιδιόμορφες συνθήκες υποχρέωσαν  τους ηπειρώτες μαστόρους να δημιουργήσουν τα κουδαρίτικα και να γίνουν για τον άλλο κόσμο κουδαρίτες ή κουδαραίοι, καθώς το ίδιο έχει γίνει και με άλλες συνθηματικές «γλώσσες».

Τα κουδαρίτικα της Σουβάλας περιλαμβάνουν λεξιλόγιο που δεν ξεπερνά τις εκατό λέξεις. Ασφαλώς πολλές λέξεις έχουν λησμονηθεί σήμερα.

Ο παλιός μάστορας Λουκάς Ανδρέου (Αντρέλος)

 Όσες καταγράφονται εδώ συγκεντρώθηκαν με την πρόθυμη βοήθεια πολλών Σουβαλιωτών μαστόρων και μάλιστα του Λουκά Ανδρέου (Αντρέλου). Από τις λέξεις αυτές οι περισσότερες είναι ελληνικές , που χρησιμοποιούνται με αλληγορική σημασία ή έχουν υποστεί φωνητικό μετασχηματισμό. Η καταγραφή των λέξεων γίνεται στην κοινή φωνητική για την εύκολη παρακολούθηση τους:

Λέξεις ελληνικές:

1. Ουσιαστικά

αγκίδα= κοριτσάκι

πελεκούδα= κόρη

λαγός= νεαρός

λαγούλα= νεαρή

λαγούλι= παιδί, μαστορόπουλο

αγωγιάτες= πόδια

γυαλιστερά= μάτια

καμπίτσα= πέος

πέταλο= γυναικείο αιδίο

κλοτσωτό= τα ζώα

ντισσέρι= ζώο

θαλασσοπούλια= ψάρια

νεροπούλες= ψάρια

ασπροχείληδες= άσπρα φασόλια

μαυροχείληδες= μαυρομάτικα φασόλια

ψειρού= φακή

μαυρομάτες= ελιές

γκαβαγκέλου= μπομπότα

ζούπινα= πίτα

τροχός= κρασί

οξιά= νερό

θόδωρος= ούζο

στουρνάρι= αυγό

καφτερό= κρεμύδι, πιπέρι

κόκκινες= ντομάτες

μουτζούρης= καφές

καπνιδερό= καπνός

κούφιο= σπίτι

κράνια= λεφτά

γκαβές= ξυλιές

καψάλα= φεύγα

2.Ρήματα

γαρεύω= αγριεύω

γυαλίζω= βλέπω

γκαβιάζω= δέρνω

καψαλάω= φεύγω γρήγορα

ξεσέρνω= φέρνω, δίνω

ξεσέρνομαι= έρχομαι, πηγαίνω

ράχνω= αρπάζω, πιάνω, παίρνω

σφυρίζω= πίνω

φορεί= είναι, έχει

Λέξεις ξένες:

κούδας= μάστορας

κουδαρίτικα η κουδαραίικα= τα μαστόρικα

μπαρός= γιατρός

μπουρανί= λάχανα

σκαμάκος= γέρος

σκαμάκου= γριά

γκαλίνα= κόττα

γκάτσος= αγροφύλακας

γκαρδάσης= αδερφός

γκαρδαγλίνα= αδερφή

τσελεπιδιώτης= χωροφύλακας, στρατιώτης

μάνο= ψωμί

μανεύω = τρώγω

μπάφες =κουκία

τσόπια = βυζιά

Λέξεις άγνωστης ή αμφίβολης αρχής:

μοχός= αφεντικό, άντρας

μοχούσα= η κυρά του αφεντικού, γυναίκα

κούρκουλας= παπάς

μανούρες= πέτρες

γκάβρο= τυρί

λιαρόφα= φαγητό

μπραχάλα= φαγητό, μαγείρευμα

μπραχαλάω και μπραχαλίζω= μαγειρεύω, δουλεύω

τσέτσο και τσέτσος= κρέας

ντιρμίρνες= πατάτες

παρλιάγκου= γιαούρτη

τσάρα= ξινό

κοσβάδες= σταφύλια

τσίτσικας= ήλιος

μέτσινα= χαζομάρα

μέκος= βλάκας

μάτσιμα= αποπάτημα

ζαμπάκουμα= συνουσία

φασμακώνω= αποπλανώ γυναίκα

ζαμπέβω= κοιμούμαι, κάθομαι

τσιλίζω= ξέρω

ξιφλιάζω= μιλάω, λέγω

τσολιάζω= καταλαβαίνω, πιάνω επ’αυτοφώρο

όρματος, όρματηη, όρματο = όμορφος, όμορφη, όμορφο 

Και φράσεις από τα κουδαρίτικα της Σουβάλας:

• Η πιλικούδα φουράει όρματη = η κόρη είναι όμορφη
• Ο λαγός φ’σάει μέκος = ο νεαρός είναι βλάκας
• Η μοχούσα φοράει ντούκο = η κυρά είναι έγκυος
• Ο μουχός και η μουχούσα τσλίζ’νι καοδαρίτ’κα = το αφεντικό και η κυρά ξέρουν κουδαρίτικα
• Καψάλα, ο μουχός ξισέρνιτι και θα σι γυαλίσ’ που ζαμπέβ’ς = φεύγα, το αφεντικό έρχεται και θα σε δει που κάθεσαι
• Άμα το λαγούλ’ ξιφλιάζ’ στην πιλικούδα, γαρεύνε οι κούδες και ξιφλιάζν’:μπράχαλα και μην ξιφλιάιζ’ μέτσινες = άμα το μαστορόπουλο μιλάει στην κοπέλα, αγριεύουν οι μαστόροι και του λένε :δούλευε και μην λες χαζομάρες

Η διαπίστωση ότι στη Σουβάλα χρησιμοποιούσαν οι παλιοί μαστόροι τα κουδαρίτικα προκαλεί το εύλογο ερώτημα πως αυτή η συνθηματική «γλώσσα» έγινε γνωστή σε μια περιοχή της Ρούμελης και σε μαστόρους ρουμελιώτες, ενώ αναμφισβήτητο είναι ότι η αρχική κοιτίδα της υπήρξε η Ήπειρος και μάλιστα τα μαστόρικα της Κόνιτσας και των Χουλιαράδων.

Για να δοθεί κάποια πειστική απάντηση στο ερώτημα, είναι ανάγκη να εξεταστεί ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές παρατηρούνται μεταξύ των μαστόρων της Σουβάλας και των αντίστοιχων της Ηπείρου.

Από της σύγκριση των λεξιλογίων, που συνθέτουν τα κουδαρίτικα των δύο περιοχών προκύπτει πρώτα- πρώτα το συμπέρασμα ότι η συνθηματική «γλώσσα» και στην μία και στην άλλη περιοχή εξυπηρετούσε τους ίδιους ακριβώς σκοπούς και με τον ίδιο τρόπο.  Το λεξιλόγιο των μαστόρων της Πυρσόγιαννης και των άλλων γειτονικών περιοχών, που πρώτοι δημιούργησαν τα κουδαρίτικα , καθώς των μαστόρων της Σουβάλας , αποτελείται από ένα περιορισμένο αριθμό λέξεων, οι οποίες αναφέρονται στη δουλειά, τον νοικοκύρη, στην οικογένεια του, στη διατροφή τους και ακόμη στο σέξ, όπως θα λέγαμε σήμερα.  

Το άλλο συμπέρασμα, που βγαίνει από τη σύγκριση του λεξιλογίου, είναι ότι οι μισές λέξεις, αν όχι οι περισσότερες, είναι κοινές λέξεις στα μαστόρικα της Σουβάλας και  στην επαγγελματική συνθηματική «γλώσσα» των χτιστάδων της Ηπείρου.

Στα μαστόρικα της Σουβάλας υπάρχουν λέξεις που δεν έχουν επισημανθεί – μέχρι σήμερα τουλάχιστον – στα κουδαρίτικα της  Ηπείρου ή της Πυρσόγιαννης  (π.χ στην Πυρσόγιαννη τα φασόλια λέγονται μπαζακοκοίληδες, ενώ στη Σουβάλα ασπροχείληδες και μαυροχείληδες, τα μαυρομάτικα).

Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τη σύγκριση των κουδαρίτικων της Ηπείρου και των μαστόρικων της Σουβάλας μας βοηθούν να ξεδιαλύνουμε το πρόβλημα πως βρέθηκαν να χρησιμοποιούν τα κουδαρίτικα της Ηπείρου Σουβαλιώτες μαστόροι. Δύο εξηγήσεις είναι δυνατόν να προταθούν:

Η πρώτη εξήγηση: Ηπειρώτες μαστόροι στα ταξίδια τους προς τη Στερεά Ελλάδα, συνεργάζονταν με ρουμελιώτες ομότεχνους τους και συγκεκριμένα με Σουβαλιώτες μαστόρους , και κατά τη συνεργασία τους αυτή αποκάλυπταν θεληματικά ή άθελα τους τα μυστικά στοιχεία της συνθηματικής «γλώσσας».

Η δεύτερη εξήγηση: Ηπειρώτες μαστόροι, εγκαταστάθηκαν σε χωριά της Ρούμελης, όπως η Σουβάλα, κατά την περίοδο που ηπειρωτικοί πληθυσμοί μετακινήθηκαν προς τις νότιες περιοχές της χώρας.

Η πρώτη εξήγηση πρέπει κατά τη γνώμη μας να αποκλειστεί. Βέβαια τα «μπουλούκια» των ηπειρωτών μαστόρων είχαν κατακλύσει την όλη την ηπειρωτική Ελλάδα στα χρόνια της τουρκοκρατίας και δώθε, γιατί χάρη στη απαράμιλλη τέχνη τους ήταν περιζήτητοι χτιστάδες και μαραγκοί. Όμως με κανένα τρόπο δεν μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι ηπειρώτες μαστόροι αποκάλυπταν τη συνθηματική τους «γλώσσα» σε ξένους ομότεχνους, όσο κι αν αυτοί εργάζονταν βοηθητικά στο «μπουλούκι» τους. Παλιός μάστορας από την Πυρσόγιαννη γράφει ότι αποτελούσε «μεγάλη προδοσία αν κανένας έλεγε και μάθαινε τη γλώσσα σε άλλους ξένους». Κατά συνέπεια, δεν απομένει παρά να δεχτούμε ότι τα κουδαρίτικα μεταφυτεύτηκαν στη Σουβάλα μαζί με ηπειρώτες μαστόρους που ήρθαν από την Ήπειρο και που εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Ρούμελη, ειδικότερα στην Παρνασσίδα.

Πολλά στοιχεία μαρτυρούν την ηπειρωτική καταγωγή ενός σημαντικού τμήματος από τον πληθυσμό της Σουβάλας. 
Το πρώτο είναι η γλώσσα. Κοινό σχεδόν το λεξιλόγιο, το ηπειρωτικό και το Σουβαλιώτικο. 
Δεύτερο τα τοπωνύμια. Διαβάζοντας τοπωνυμικά ηπειρωτικών περιοχών, νομίζεις ότι βρίσκεσαι στην περιοχή της Σουβάλας. 
Τρίτο οι επαγγελματικές απασχολήσεις των παλαιών Σουβαλιωτών : χτιστάδες, βαρελάδες, σιδεράδες ήταν πολλοί  από τους παλιούς Σουβαλιώτες, καθώς και στην Ήπειρο. 
Τέταρτο τα οικογενειακά ονόματα : ηπειρωτικά είναι τα ονόματα πολλών σουβαλιώτικων οικογενειών, από τις οποίες μερικές είναι πολύκλαδες : Θάνος, Αυγέρης, από το βαπτιστικό Αυγερινός, Ανάγνου από το Αναγνώστης, Πάντος από βαπτιστικό Πανταλέων, Κονταξής, Κυρίτσης, Παπαθανάσης, Ρίζος, Τζιβάρας, Βέλλιος κ.α. Ανταποκρίνονται λοιπόν στην πραγματικότητα παλαιές τοπικές παραδόσεις, που αναφέρουν ότι η μία ή η άλλη σουβαλιώτικη οικογένεια είχε αρχική κοιτίδα της την Ήπειρο.

Γιάννης Κ. Κούσουλας. Από τους λιγοστούς πλέον Σουβαλιώτες που κατέχει την τέχνη του λιθοξόου

Σε όλα αυτά τα στοιχεία προστίθενται και τα κουδαρίτικα. Με την εγκατάσταση ηπειρωτικών οικογενειών στη Σουβάλα μετακινήθηκαν προς την περιοχή μας και βαγενάδες, σιδεράδες και χτίστες. Οι χτίστες της Σουβάλας που μέχρι και σήμερα φημίζονται για την τέχνη τους δε λησμόνησαν τη συνθηματική  «γλώσσα» του επαγγέλματος τα κουδαρίτικα.