Υπάτη Φθιώτιδος & Καστέλια Φωκίδος - Παλαιότεροι Μεσαιωνικοί δεσμοί

Του Δημητρίου Κατοίκου

Σ.σ. Το άρθρο παρατίθεται επί τη ευκαιρία της προχθεσινής αδελφοποίησης των δύο Ρουμελιώτικων ιστορικών κωμοπόλεων λόγω της εκτελέσεως στα Καστέλλια από τα στρατεύματα κατοχής έξι Υπαταίων Πατριωτών το 1942….

…..Κατά τη διάρκεια της Δ΄ Σταυροφορίας, περί τα τέλη του 1204, ο ηγέτης αυτής, Βονιφάτιος ο Μομφερατικός, αφού έχει καταλάβει τη Θεσσαλονίκη και έχει ιδρύσει το εκεί βραχύβιο βασίλειό του, προελαύνει προς τη νότιο Ελλάδα. Μετά την κατάληψη της Λαμίας και την ίδρυση της Μαρκιωνίας της Βοδονίτσας, εισέρχεται στην πεδιάδα  της Δωρικής Τετραπόλεως και κατευθύνεται προς την Άμφισσα. Καταλαμβάνει την στρατηγική θέση «Γραβιά», (δεν υπήρχε χωριό τότε εκεί) και ορίζει τους αξιωματικούς του αδελφούς Νικόλαο και Ιάκωβο Saintomer, Φεουδάρχες της Γραβιάς. Ο Γερμανός ιστορικός του 19^ου αι. Φερδινάνδος Γρηγορόβιος αναφέρει ότι: «Ο Βονιφάτιος έδωκεν εις αυτούς τιμάρια εν τη αρχαία Δωρίδι, και δη την Γραβιάν ένθα έκτισαν Ακρόπολιν».   Κατ’ άλλους ιστορικούς η Γραβιά εδόθη από το Βονιφάτιο ως τιμάριο αρχικά στον Σταυροφόρο Φλαμανδό ιππότη Ιάκωβο d’Avensues, ο οποίος στη συνέχεια το παρεχώρησε στους ανιψιούς του, αδελφούς Ιάκωβο και Νικόλαο Σαϊντομέρ που ήλθαν στην περιοχή το 1209. Αν αυτό πράγματι συνέβη, παρατηρείται μια απροθυμία στην αποδοχή της δωρεάς. Εν όψει μάλιστα της επικείμενης από τους Σταυροφόρους κατάληψης της Αττικοβοιωτίας και της Πελοποννήσου, το ενδιαφέρον των ιπποτών φεουδαρχών στράφηκε σε πιο ελκυστικές και πολλαπλώς προσοδοφόρες αγροεκτάσεις. Σε κάθε περίπτωση όμως, ιστορικά έχουμε τους πρώτους επώνυμους ιδιοκτήτες της πεδιάδας του Μεγαλοκύρη, τουλάχιστον κατά το Δωρικό ήμισυ μερίδιο αυτής.

Ακολούθως ο Βονιφάτιος καταλαμβάνει την Άμφισσα και ιδρύει την εκεί Βαρονία, εγκαθιστώντας αυθέντη τον Θωμά Α΄, κόμη του d’Autremencourt της βόρειας Γαλλίας. Η πόλη εφεξής θα αποκαλείται Σάλωνα, ως υπαγόμενη στον Βασιλέα της «Σαλονίκης» (Βονιφάτιο).

Οι αδελφοί Σαϊντομέρ  δεν ευτύχησαν να χαρούν για πολύ το νεοαποκτηθέν λάφυρο της Γραβιάς. Ο μέν Ιάκωβος, αφού πρώτα σύναψε γάμο με τη χήρα του συναρχηγού της Σταυροφορίας Γοδεφρίδου Βιλλαρδουΐνου, απεβίωσε χωρίς απογόνους το 1219, ο δε Νικόλαος, αφού και αυτός σύναψε γάμο με τη χήρα του δολοφονηθέντος το 1207 Βονιφάτιου, απεβίωσε ομοίως το 1214. Πρόλαβε όμως και με τη χήρα του Βονιφάτιου, την Μαργαρίτα των Άπαρντ της Ουγγαρίας, (πρώην χήρα του Ισαάκιου Αγγέλου), απέκτησε δύο γιους. Τον Γουλιέλμο που έφυγε στην Ουγγαρία αποκτώντας εκεί φέουδο  και τον Βέλα, ο οποίος παρέμεινε στην Ελλάδα και το 1240 παντρεύτηκε την Bonne De La Roche, αδελφή του Μεγάλου Κύρη Δούκα των Αθηνών Guy De La Roche, παίρνοντας ως προίκα την μισή βαρονία της Θήβας, ιδρύοντας την εκεί δυναστεία του. Δεν είναι εξακριβωμένο αν οι αδελφοί Σαϊντομέρ έλαβαν ως δώρο από τον Βονιφάτιο ολόκληρο το τιμάριο της Φωκικοδωρικής πεδιάδας. Το πιθανότερο είναι να κατείχαν αυτοί το μισό, την Δωρική πλευρά δηλαδή και το άλλο μισό, το Φωκικό, να ανήκε στον πρώτο Μεγάλο Κύριο των Αθηνών Otto De La Roche, τον οποίο εν τω μεταξύ ο Βονιφάτιος από τα τέλη του 1204 εγκατέστησε αυθέντη στην Αθήνα. Κατά τα πρώτα έτη, μετά την Δ΄ Σταυροφορία και μέχρι την οριστική παγίωση της Βουργουνδικής εξουσίας στο χώρο της Στερεάς, η κατάσταση στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των φέουδων είναι τόσο ρευστή, που είναι αδύνατον στους ιστορικούς να διακριβώσουν σε συγκεκριμένο χρόνο ποιος κατέχει τι. Το μόνο που φαίνεται  καθαρά, είναι ότι οι αδελφοί Σαϊντομέρ, ύστερα μάλιστα και από τις συμφέρουσες επιγαμίες που σύναψαν, ποσώς ενδιαφέρονται πλέον για τα άγονα χωραφογέρματα και τις στείρες αμμούδες της Γραβιάς. Έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στις νέες προικώες μαυρόγαιες που απέκτησαν στη Βοιωτία και την Ήλιδα.  Το αυτό έπραξε σίγουρα και ο μοναδικός κληρονόμος των αδελφών Σαϊντομέρ  ο Βέλας. Έχοντας στην κατοχή του την πλούσια Θηβαϊκή γη, έθεσε τα θεμέλια ώστε η δυναστεία του να ζήσει εκεί και να προκόψει για τα επόμενα εκατό χρόνια. Ο πρωτότοκος γιος του Νικόλαος Β΄, ανήγειρε στο λόφο της Καδμείας τον περίφημο πύργο Σαϊντομέρ (Σανταμέρι), όρθιο και περήφανο μέχρι τις μέρες μας.

 Όλος ο υπόλοιπος κάμπος του Φωκικού- Δωρικού λεκανοπεδίου, φαίνεται να ανήκει στον «Μεγάλο  Κύρη» των Αθηνών Όθωνα  Ντε Λαρός

Ο Καθηγητής της Ιστορίας και Πρωθυπουργός της Ελλάδος (1916-1917) Σπυρίδων Λάμπρος, μεταφράζοντας τον Άγγλο Ιστορικό  Ουίλιαμ Μίλλερ (Ρώμη 1907), στο κεφάλαιο: «Αι Βουργουνδικαί Αθήναι», εξιστορεί: «Αι κτήσεις του Όθωνος ήσαν μεγάλαι. Ο δε Μαρκίων της Βοδονίτζης από βορρά και ο δυνάστης των Σαλώνων από δυσμών ήσαν οι γείτονες του Κυρίου των Αθηνών. Απετέλουν δε ούτοι τα προπύργια εναντίον της δυνάμεως του Έλληνος Δεσπότου της Ηπείρου».(Μιχαήλ Α΄). Διακρίνεται εδώ καθαρά η επιβουλή των Ελλήνων Δεσποτών του γειτονικού Βυζαντινού  κρατιδίου της Άρτας, ώστε να θέσουν υπό τον έλεγχό τους την πεδινή λωρίδα γης που χώριζε τις δύο φεουδαλικές ιδιοκτησίες των όμορων ξένων φεουδαρχών, η οποία ανήκει τώρα στον επίσης ξένο δυνάστη Όθωνα ντε Λαρός. Αδιευκρίνιστο αν ο Βονιφάτιος, όταν δώρισε τη «Γραβιά» στους Σαϊντομέρ, την απέσπασε από τους Δεσπότες της Ηπείρου, στους οποίους πιθανώς να προανήκε. Η άποψη αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι λίγα χρόνια αργότερα, η επιβουλή των Ηπειρωτών Δεσποτών έγινε πράξη. Το 1211, σύμφωνα με το «Χρονικόν του Γαλαξιδίου» ο Δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ Α΄Δούκας, επιτέθηκε κατά του Θωμά Α΄ των Σαλώνων, τον οποίο αφού κατενίκησε τον εφόνευσε. Χωρίς όμως η Λατινική φεουδαλική καθεστηκυία τάξη να διαταραχθεί.

 Το 1225 ο υπερήλιξ  Όθων ντε Λαρός αναχωρεί από την Αθήνα με την σύζυγό του και τους δύο μικρότερους γιούς του για την Άνω Βουργουνδία, (κεντρική Γαλλία), ώστε να περάσει ήσυχα τα τελευταία έτη της ζωής του. (Το 1234 απεβίωσε). Χρίζει διάδοχό του στο Δουκάτο των Αθηνών, (και νέο Μεγάλο Κύρη), τον πρωτότοκο εικοσάχρονο γιό του Guy.

Περί το 1236 ο νέος δραστήριος Δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ (νόθος γιος του Μιχαήλ Α΄), επανέρχεται επί των Ηπειρωτικών διεκδικήσεων. Με κατακτητική πολεμική επιχείρηση, επεκτείνει τις κτήσεις του Δεσποτάτου προς βορά και νότο. ( Κέρκυρα αλλά και Αιτωλία εν ευρεία εννοία και με ασαφή όρια). Αδιευκρίνιστο αν, εκμεταλλευόμενος την επί το μαλθακώτερον αλλαγή δυνάστη στο Αθηναϊκό Δουκάτο, συμπεριλαμβάνει και ενσωματώνει στις κτήσεις του την κοιλάδα του Κηφισού που πάντα και αυτός, όπως οι προκάτοχοί του, υπέβλεπε.

Το 1259  ο Guy, σε μια εμφύλια σύγκρουση, ρουτίνας θα λέγαμε,  ηττάται  στο όρος «Καρύδι» της Θήβας από τον ομοεθνή του πρίγκιπα της Αχαϊας Γουλιέλμο Βιλλαρδουΐνο και όλο το Δουκάτο των Αθηνών υποτάσσεται στον νικητή. Ο Guy αναχωρεί για το Παρίσι ώστε να δικαστεί ενώπιον του Γάλλου Αυτοκράτορα Λουδοβίκου Θ΄ για παρασπονδία, και  αντικαθίσταται από τον αδελφό του, Όθωνα Β΄. Μέχρι την επιστροφή του, μέρος των προσόδων όλου του Δουκάτου, καταλήγει στις τσέπες του Γουλιέλμου. Ταυτόχρονα ο Γουλιέλμος έρχεται σε τρίτο γάμο με την μικρότερη κόρη του Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄, Άννα Αγγελίνα της Ηπείρου. Έστω και με αυτόν τον έμμεσο τρόπο, το ορεσίβιο Δεσποτάτο της Ηπείρου βγαίνει στο ξέφωτο και αρχίζει να μετέχει στις θερμές Ρουμελιώτικες πεδιάδες που πάντα ζήλευε. Ο Guy αθώος ων, επιστρέφει μεν στο θρόνο του Δουκάτου των Αθηνών, ανακτώντας τις κτήσεις του, αλλά και λαμβάνοντας τίτλο ευγενείας από τον ίδιο τον βασιλιά που τον έχρισε Δούκα. Το 1263 απεβίωσε. Τον διαδέχεται ο γιός του Jean De Laroche, σε ένα όμως εντελώς νέο διεθνές περιβάλλον.

Η Κωνσταντινούπολη, μετά από 57 χρόνια Λατινικής κατοχής, θα ανακαταληφθεί από τα Ελληνικά στρατεύματα του Αλέξιου Στρατηγόπουλου και στον θρόνο του Βυζαντίου θα επανέλθει Έλλην Αυτοκράτωρ, ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, ο οποίος προσπαθεί να συνενώσει την αυτοκρατορία, πράγμα που ο Δεσπότης της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ απεύχεται και τον αντιμάχεται. Το 1271 πεθαίνει ο Μιχαήλ Β΄ και το Δεσποτάτο της Ηπείρου διασπάται. Ο ένας γιός του, ο νόθος Ιωάννης Α΄ εγκαθίσταται στην Υπάτη. Αυτοανακηρύσσεται Δούκας των Νέων Πατρών και εξουσιάζει το μισό κρατίδιο με μικτό πληθυσμό Ελλήνων και Βλάχων. … «κάτωθι των ορέων της Οίτης. Τα όρια αυτού ήσαν ο Όλυμπος προς βορρά και ο Παρνασσός προς νότον. Προς ανατολάς δε του Παρνασσού κατήρχοντο μέχρι του Κορινθιακού κόλπου». (Λάμπρος-Μίλλερ).  

Το όνειρο γίνεται πραγματικότητα. Από τα μέσα του 13^ου αι. η πεδιάδα του Μεγαλοκύρη, μαζί με την ακρόπολη της Γραβιάς (Καστέλι),  ανήκει στο κρατίδιο του βασιλείου της Θεσσαλίας με έδρα την Υπάτη. (Δουκάτο Νέων Πατρών). Ιδιοκτήτης του ήταν πλέον ο Δεσπότης Νέων Πατρών Ιωάννης Α΄ Κομνηνός Δούκας. Ιστορικά, ο τρόπος και ο χρόνος με τον οποίο το «καστέλι» της Γραβιάς και η πεδιάδα, πέρασαν στην κατοχή του Δεσποτάτου της Ηπείρου, δεν είναι εξακριβωμένος. Οι δύο εκδοχές που προαναφέρθηκαν είναι μάλλον ισχυρές, με πιθανότερη αυτή της κατάκτησής τους από τον Μιχαήλ Β΄, κατά την επεκτατική προς νότον επιχείρησή του, το 1236. Ο Ιωάννης τώρα, προσπαθεί να ανεξαρτητοποιηθεί πλήρως από το Βυζάντιο και έρχεται σε ρήξη με τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο. Αφορμή ήταν ο ανιψιός του Αυτοκράτορα, Ανδρόνικος Ταρχανειώτης, ο οποίος είχε παντρευτεί τη μία κόρη του Ιωάννη της Υπάτης, την Ελένη Δούκαινα Κομνηνή. Σε μια μάχη στη Μακεδονία ο ανιψιός του Αυτοκράτορα και Αξιωματικός του Βυζαντινού στρατού λιποτάκτησε. Αυτομόλησε και κατέφυγε στη Υπάτη, ούτως ώστε υπό την προστασία του πεθερού του, να κρυφτεί εκεί μετά της συζύγου του και να απολαύσει μια ήσυχη οικογενειακή ζωή. Ο αυτοκράτορας όμως δεν του το συγχωρεί. Στρατεύματα του Παλαιολόγου (μισθοφορικά), πολιορκούν την Υπάτη το 1273 και απαιτούν την παράδοση του ριψάσπιδος Ταρχανειώτη. Τότε ο Ιωάννης, διαβλέποντας ότι η Υπάτη θα αλωθεί και το Δουκάτο του θα αφανιστεί,  μεταμφιεσμένος σε ιπποκόμο  ώστε να διασπάσει τον κλοιό, κατέφυγε ικέτης στη Θήβα και ζήτησε βοήθεια από τον Βουργούνδιο Δούκα και «Μεγάλο Κύρη»* των Αθηνών Jean De La Roche, αφού πρώτα για να τον δελεάσει, του έταξε για γυναίκα του την άλλη του κόρη,  Ελένη- Αγγελίνα Κομνηνή. Ο Jean ανταποκρίθηκε και απωθώντας τα Βυζαντινά στρατεύματα έλυσε την πολιορκία της Υπάτης.

*Με τον τίτλο «Μέγας Κύρης» αυτοπροσδιορίστηκε αρχικά ο πρώτος άρχοντας  τής  από το 1204  Φραγκοκρατούμενης  Αθήνας,  Otto De La Roche. O Boυργούνδιος αυτός στρατηγός του Βονιφάτιου Μομφερατικού δεν κατείχε προηγούμενο τίτλο ευγενείας  ώστε να συστήνεται. Στις πηγές αναφέρεται «Μέγας Κύριος». Ο τίτλος του Δούκα φαίνεται  να δίνεται πολύ αργότερα στους εκάστοτε άρχοντες των Αθηνών και διαδόχους του Otto. (Μετά το 1270).  Όλοι όμως οι διατελέσαντες άρχοντες  των Αθηνών από το 1204 – 1311 διατηρούν και τον τίτλο «Μεγάλος Κύρης». Κατά τον Φερδινάνδο Γρηγορόβιο: «Μόνον Sire και ουχί δε Grand Sire εκαλούντο οι Δελαρός πριν ή γείνωσι Δούκες. Την δε απλήν εκείνην λέξιν Sire ή Ελληνιστί Κύρ φαίνονται ανυψώσαντες οι Έλληνες εις την επιδεικτικωτέραν προσωνυμίαν Μέγας-Κύρ».

Σε ανταμοιβή και για να επισφραγισθεί η νέα συμμαχία, ο Ιωάννης πάντρεψε την κόρη του Ελένη – Αγγελίνα Κομνηνή, τελικά με τον αδελφό του «Μεγάλου Κύρη» των Αθηνών, Γουλιέλμο De La Roche. (Αρχικά η Ελένη προορίζετο για σύζυγος του Jean, αλλά επειδή ήταν άρρωστος την παραχώρησε στον αδελφό του). Ο δεσπότης Ιωάννης έδωσε για προίκα στην Ελένη τέσσερα κάστρα της δεσποτείας του και μεταξύ αυτών και το κάστρο των Καστελλίων μετά της πεδιάδας της Λιλαίας και της πάλαι ποτέ Δωρικής Τετραπόλεως. (Miller: « Η ιστορία της εν Ελλάδι Φραγκοκρατίας» σε μετάφραση του Σπ.Λάμπρου. Ρώμη 1907: «Η θυγάτηρ αυτού (του Ιωάννη) έλαβε σύζυγον τον Γουλιέλμον Δελαρός εις όν εδώθησαν ως προίξ η Λαμία, το Γαρδίκι επέχον την θέσιν της αρχαίας Κρεμαστής Λαρίσης, την Γραβιάν κειμένην κατά την από Λαμίαν εις Σάλωνα οδόν και το Σιδηρόκαστρον η αρχαία Ηράκλεια ού μακράν των Θερμοπυλών.)  Φυσικά εδώ εννοείται το κάστρο των γειτονικών Καστελλίων διότι στην καθ’ αυτού περιοχή της σημερινής Γραβιάς δεν υπήρχε μεσαιωνικό φρούριο.

  Μετά το θάνατο του Jean  το 1278, ο Γουλιέλμος διαδέχτηκε τον αδελφό του και έγινε ο ίδιος Δούκας των Αθηνών και «Μεγάλος Κύρης». Έκτοτε ολόκληρη η κοιλάδα του άνω ρου του Κηφισού, (Δωρική και Φωκική), έλαβε την ονομασία «Μεγαλοκύρης» και είναι εκ νέου σε Βουργουνδικά χέρια.

Ο «Μεγαλοκύρης» φαίνεται να έχει  στα μετέπειτα χρόνια και ιστορικό ρόλο στην εξέλιξη και το τέλος της Γαλλικής κυριαρχίας στη Στερεά Ελλάδα καθώς και στο τέλος της δυναστείας των De La Roche  στο Δουκάτο των Αθηνών. Το 1287 απεβίωσε ο Γουλιέλμος και το Δουκάτο ανέλαβε να διοικήσει η σύζυγός του Ελένη- Κομνηνή, ως επίτροπος του ανήλικου  γιού τους  Guy B΄ De La Roche,  μέχρι αυτός να ενηλικιωθεί και να γίνει Δούκας και «Μεγάλος Κύρης». Πράγματι ο Γκυ έγινε Δούκας και «Μεγάλος Κύρης» των Αθηνών, αλλά το 1308 απεβίωσε αιφνιδίως. Ήταν άκληρος και ετάφη στη Μονή Δαφνίου. Τον διαδέχτηκε ο Gauthier Ε΄ De Brienne (1275 – 1311), ο οποίος ανήκε μεν σε διαφορετικό οίκο Γάλλων ευγενών, αλλά ήταν συγγενής των De La Roche. Ήταν μοναχογιός της Ισαβέλλας  De La Roche (αδελφής του Ιωάννη και του Γουλιέλμου) και του Κόμη  Hugues De Brienne.

Απόσπασμα από το έργο του υπογράφοντος «ΛΙΛΑΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΞ»                     Κεφ. 3  «ΜΕΓΑΛΟΚΥΡΗΣ» (Σελ. 60-65) Εκδόσεις ΜΕΜΦΙΣ  Αθήνα 2022

 

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΤΟΙΚΟΣ                                                                                                             

ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΕΛΑΣ εα                                   

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ

        ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

Τηλ. 6951800211

  katikosdim@gmail.com