Η ομιλία- διάλεξη του Δημήτρη Ι. Κατοίκου κατά την παρουσίαση του βιβλίου «Ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας» του Ηλία Χρ. Θάνου

Στις 30 Οκτωβρίου 2021, ένας νέος Σουβαλιώτης διανοούμενος, ο Μαθηματικός  Ηλίας Θάνος του Χρήστου... 

έδωσε εντός του Ιερού Ναού της Κοιμήσεως Θεοτόκου Πολυδρόσου, μια καταπληκτική διάλεξη με θέμα τη ζωή και τη θυσία του ήρωα της Ελληνικής Επαναστάσεως, Δεσπότη των Σαλώνων Ησαΐα.

     Για λόγους υγείας δεν μπόρεσα να παρευρεθώ. Διάβασα όμως τα καθέκαστα από τα τοπικά ηλεκτρονικά μέσα και εντυπωσιάστηκα. Επικοινώνησα μαζί του και αφού τον συγχάρηκα, τον παρότρυνα να συνεχίσει. Μου γνωστοποίησε ότι προτίθεται να αποτυπώσει σε σύγγραμμα το θέμα «ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας», με περισσότερα στοιχεία για τη ζωή και τη δράση του ήρωα και παράλληλα να παραθέσει ότι έχει συμπεριλάβει γι’ αυτόν η Ελληνική βιβλιογραφία. Στα πλαίσια των τακτικών μας ανταλλαγών απόψεων επί θεμάτων Ιστορίας, του υπέδειξα να συμπεριλάβει στο μελλοντικό του σύγγραμμα και κάτι που δεν γνώριζε για τον Ησαΐα.

       Ο Εθνικός Ποιητής Αριστοτέλης Βαλαωρίτης στο  ποιητικό του ορατόριο «Αθανάσης Διάκος», στην Τρίτη Σκηνή, υμνεί κατά τρόπο αριστουργηματικό την θυσία του ήρωα Δεσπότη Ησαΐα και του αδελφού του ιερέα Παπαγιάννη. Το απόσπασμα αυτό του είπα, αξίζει να συμπεριληφθεί στην μελλοντική συγγραφική του μελέτη.

       Πριν όμως συμβούν αυτά από μας τους ταπεινούς ουτιδανούς μελετητές, φρόντισε γι’ αυτό ο σημερινός Δεσπότης των Σαλώνων. Ο Μητροπολίτης Φωκίδος Θεόκτιστος.  Ο Ποιμενάρχης Θεόκτιστος προλογίζει μ’ έναν χειμαρρώδη  και εμπνευσμένο, πατερικό θα έλεγα λόγο, το βιβλίο του Ηλία Θάνου ξεκινώντας την εισαγωγή με αυτό ακριβώς το απόσπασμα από το αριστούργημα του Βαλαωρίτη. Ας το απολαύσουμε:

“Στ’ αγέρι κρεμασμένα, ωσάν καντήλια τ’ ουρανού, αποβραδίς δυό φώτα εφάνησαν στη σκοτεινιά.

Κανείς δεν τα ‘χε ανάψει. Κι ένας που πέρασε από ‘κει, καλόγερος, διαβάτης κι είδε το θάμα κι έδραμε, στη λάμψη δυό κεφάλια ηύρε που πλάγιαζαν γλυκά, το ‘να του Παπαγιάννη και τ’ άλλο του Δεσπότη του.

Γονατιστός εμπρός τους έμεινε ο γέρος κι έκλαψε. Τους έριξε τρισάγιο, τα φίλισε στο μέτωπο και με το δοκανίκι έσκαψε λάκκο κι έθαψε τ’ αχώριστα τ’ αδέρφια.

Βλογάει το χώμα τρεις φορές. Έκαμε το σταυρό του και χάνεται στην ερημιά. Εσβήστηκαν τα φώτα”.

    Μετά τον αριστοτεχνικό πρόλογο του Μητροπολίτη Φωκίδος Θεοκτίστου επακολουθεί η συναρπαστική αφήγηση της νεανικής ζωής του Ησαΐα. Περιγράφεται η μοναστική του διαβίωση στις Ιερές Μονές του Τιμίου Προδρόμου Δεσφίνας και Οσίου Λουκά του εν Στειρίω και γίνεται εκτενής αναφορά στην γνωριμία του με τον Αλή Πασά, καθώς και στην εν τέλει μετάβασή του στα Ιωάννινα.

     Πριν αναφερθούμε στην άγνωστη και ιστορικά ανεξιχνίαστη γνωριμία του νεαρού καλόγερου Ηλία Παπαστάθη με το λιοντάρι της Ηπείρου, τον πιο διάσημο Οθωμανό ηγέτη στον Ελλαδικό Χώρο, σκόπιμο είναι να κάνουμε μια αναφορά για τα καθ’ ημάς κρατούντα αυτής της χρονικής περιόδου. Των αρχών του 19^ου αιώνα. Και πρώτα απ’ όλα γιατί «Δεσπότης των Σαλώνων» και όχι «Δεσπότης της Αμφίσσης».   

     Η πανάρχαια Φωκική πόλη Άμφισσα, ζει και βασιλεύει με το ελληνοπρεπέστατο όνομά της αδιατάρακτο, μέχρι και τις αρχές του 13^ου αιώνα. Τότε ξεσπά η 4^η Σταυροφορία. Το καλοκαίρι του 1204, εις εκ των συναρχηγών της Σταυροφορίας, ο Βονιφάτιος Μομφερατικός, καταλαμβάνει την Θεσσαλονίκη και αυτοανακηρύσσεται βασιλιάς του βραχύβιου όπως αποδείχτηκε, βασιλείου της πόλης. Εντός του φθινοπώρου του ιδίου έτους, καταλαμβάνει  την Λαμία, ιδρύει την Μαρκιωνία της Βοδονίτσας και στη συνέχεια κατευθύνεται προς την Άμφισσα. Πρώτα όμως καταλαμβάνει την στρατηγική θέση των Καστελίων, όπου ιδρύει το φέουδο της Γραβιάς και το αποδίδει ως λάφυρο στους δύο ιππότες στρατηγούς του, αδερφούς  Σαϊντ Ομέρ, Νικόλαο και Ιάκωβο. Τέλος καταλαμβάνει και την Άμφισσα, την προβιβάζει σε βαρωνία  εγκαθιστώντας αυθέντη τον κόμη του Γαλλικού  d’ Autremencurt,  Θωμά Α΄. Η πόλη εφεξής θα αποκαλείται Σάλωνα, ως υπαγόμενη στο βασιλέα της Σαλονίκης Βονιφάτιο. Επανέκτησε το αρχαίο όνομά της ως Άμφισσα, μετά την Απελευθέρωση. Το 1833.

     Ας επανέλθουμε στον Ησαΐα. Από τη σελίδα 19 μέχρι τη σελίδα 26 του παρόντος πονήματος, διαλαμβάνονται τέσσερις πιθανές εκδοχές, για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες προήλθε η γνωριμία του ήρωα με τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Όλες προέρχονται από την προφορική παράδοση της περιοχής Δεσφίνας και μ’ αυτές έχουν καταπιαστεί τέσσερις διαφορετικοί κατά καιρούς τοπικοί ιστορικοί συγγραφείς. Άπαντες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο ερχομός, η παραμονή ή και η στρατιωτική θητεία του Αλή στην περιοχή της Κεντροστερεάς είναι μόνο μύθος και αυτό ουδέποτε συνέβη έστω και περιστασιακά. Η πραγματικότητα όμως είναι άλλη. Όπως μας πληροφορεί ο ιστορικός συγγραφέας του Δαδιού Γιάννης Σκορδάς στο έργο του «ΑΜΦΙΚΛΕΙΑ-ΔΑΔΙ», από γραπτές ιστορικές πηγές προκύπτει ότι ο Αλή Πασάς κατέχει άγνωστο από πότε, τσιφλίκι μούλκι 1500 στρεμμάτων στον κάμπο της Γλούνιστας και έχει Δαδιώτες κολίγους που του το καλλιεργούν τους οποίους και υπερφορολογεί. (Έχει διασωθεί επιστολή των Δαδιωτών  κολίγων προς τον Αλή από 12 Ιουλίου 1819 που του παραπονούνται για την υφαρπαγή του συνόλου σχεδόν των παραγωμένων προϊόντων του αγροκτήματος). Επικυρώνεται λοιπόν η σχέση Αλή Πασά και Παραπαρνάσσιας χώρας και αυτή η σχέση προσδίδει στο μύθο της Δεσφίνας χαρακτήρα πρωτογενούς ιστορικής πηγής. Πως άλλωστε μπορεί να εξηγηθεί η υποτροφία του νεαρού Ηλία από τον Αλή Πασά στη διάσημη Καπλάνειο Σχολή των Ιωαννίνων; Πιθανότατα ο Αλή, στο περιθώριο των επισκέψεών του στη Γλούνιστα, να είχε αναπτύξει και άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες και γνωριμίες στα Κεφαλοχώρια της Κεντρικής Ρούμελης. Η προφορική παράδοση ποτέ δεν στερείται έστω και ψηγμάτων αληθείας και πραγματικών γεγονότων. Ας μην ξεχνάμε ότι, μεγάλο μέρος από τα γεννήματα του Παρακηφίσιου κάμπου κατέληγαν μέσω της «Γιαλόστρατας» του Δαδιού που διέσχιζε τον Παρνασσό, στο λιμανάκι της Αντίκυρας για περαιτέρω εμπορία. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί η παρουσία του Αλή στην περιοχή και η γνωριμία του  με τον πατέρα του Ησαΐα, Παπά Στάθη Παπαευσταθίου. Κατ’ άλλους μελετητές, ο Αλή πριν γίνει Πασάς, το 1785, είχε διοριστεί επόπτης των οδικών αρτηριών της Ρούμελης, οπότε μπορεί και πάλι να εξηγηθεί η παρουσία του πάνω στο δρόμο Αντίκυρας- Δεσφίνας, όπου και γνωρίστηκε με τον πατέρα του Ησαΐα.

       Η συνέχεια είναι και πάλι συναρπαστική. Ο Ησαΐας, ύστερα από την φοίτησή του  στις διάσημες σχολές των Ιωαννίνων και της Κωνσταντινουπόλεως, γυρίζει χειροτονημένος παπάς στη Δεσφίνα.  Χηρεύοντας η θέση του Δεσπότη Σαλώνων λόγω θανάτου, ύστερα από πρόταση και πάλι του Αλή Πασά, ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ ορίζει τον Ησαΐα νέο Δεσπότη Σαλώνων. Ο Ησαΐας όμως, εκτός από Δεσπότης είναι και Εθνεγέρτης. Γνωρίζει πολύ καλά, ότι κάθεται σε μια προ του ηλεκτρισμού, ηλεκτρική καρέκλα. Είναι ο επισκοπικός θρόνος της Μητροπόλεως Σαλώνων, που έναν αιώνα πριν, δόξασε ένας άλλος ηρωικός Δεσπότης. Είναι ο θρόνος του επαναστάτη Δεσπότη Σαλώνων Θεοφίλου. Γέννημα θρέμμα της Παρνασσίδος Γης ο Θεόφιλος. Ο κατά κόσμον Φίλιππος Χαριτόπουλος από την Αγιά Θυμιά, το 1687 σε συνεργασία με τους Βενετούς και τον Αρματωλό Κούρμα, επαναστατεί. Απελευθερώνει τα Σάλωνα, τον Έπαχτο και το Λιδωρίκι και για δέκα χρόνια κρατάει το αντάρτικο ζωντανό στην Κεντρική Στερεά, στέλνοντας ένα προμήνυμα για το τι πρόκειται να επακολουθήσει. Το 1697 όμως, ο Θεόφιλος, μη έχοντας σοβαρή υποστήριξη, πέφτει ηρωικά μαχόμενος στην είσοδο της πόλης των Σαλώνων και η επανάστασή του ατονεί και σβήνει. Σήμερα, στη σημερινή Άμφισσα, ο δρόμος που οδηγεί προς την Μητρόπολη, φέρει το ηρωικό όνομά του και θυμίζει την υπέρτατη για την Ελευθερία θυσία του. Οδός Θεοφίλου. Ελάχιστοι γνωρίζουν το γιατί. Ευτυχώς όμως και για τον Δεσπότη Θεόφιλο, επιλαμβάνεται και πάλι ο Μέγας Βαλαωρίτης. Στο Τέταρτο Άσμα της επικής ωδής του «Αθανάσης Διάκος», τον μοιρολογεί, διατηρώντας τον στην αιώνια επικαιρότητα: «Καταίβηκε ο Θεόφιλος με θυμιατό στο χέρι,/ και λιβανίζει κι ευλογά. / Μαζί του κι ο Δημήτρης κρατώντας στο δισάκι του κρυμμένα του Δεσπότη τ’ αγαπημένα λείψανα,/ σα να ζητούσε ναύρη λιγάκι χώμα ψυχικό, ελεύθερη μιαν άκρη για να τα θάψει ο δύστυχος».

Όλα αυτά τα γνωρίζει πολύ καλά ο Ησαΐας. Γνωρίζει ότι δεν είναι  ταγμένος στη Μητρόπολη Σαλώνων απλά για διαποίμανση και φιλανθρωπία. Είναι ταγμένος από την Ιστορία να σταθεί αγέρωχος κι ολόρθος σε μια άλλη, νέα Πύλη του Αγίου Ρωμανού, σαν άλλος Παλαιολόγος και να προσφερθεί ψυχή τε και σώματι στην Εθνική Υπόθεση. Και αυτή τη φορά να πάρει την ιστορική ρεβάνς, απελευθερώνοντας οριστικά τα Σάλωνα από τους Οθωμανούς, που πρώτος ο Παλαιολόγος είχε απελευθερώσει το 1444, αλλά η προσπάθειά του εν τέλει απέτυχε.

 Η ώρα του Μεγάλου Αγώνα πλησιάζει. Τα μηνύματα που καταφτάνουν από τις πρωτεύουσες της πολιτισμένης Δύσης είναι εξόχως ενθαρρυντικά. Το φιλελληνικό κίνημα συνεπαρμένο από τις ιδέες του Διαφωτισμού και του Ρομαντισμού που κυριαρχούν στην Ευρώπη, παίρνει μορφή χιονοστιβάδας. Στην εθνικά πυρωμένη ψυχή του Ησαΐα, δυο σκέψεις κυριαρχούν. Ή τώρα ή ποτέ. Ελευθερία ή Θάνατος. Ο συγγραφέας Ηλίας Θάνος παραθέτει πλήθος ιστορικών στοιχείων για τη ζωή και τη δράση του Ησαΐα. Την μύησή του στη Φιλική Εταιρεία. Την ενεργή παρουσία του στην προπαρασκευή της Επαναστάσεως. Τα ταξίδια του στην Κωνσταντινούπολη και το Μοριά. Τις επαφές του με άλλους μυημένους ιεράρχες και οπλαρχηγούς και τέλος την ορκωμοσία των Καπεταναίων της Παρνασσίδας  στις 25 Μαρτίου 1821 στο Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία πάνω απ’ την Άμφισσα. Το μαντάτο της εξεγέρσεως έφτασε από το Μοριά, με φωτιά που άναψαν το προηγούμενο βράδυ στα απέναντι βουνά οι Πελοποννήσιοι οπλαρχηγοί ώστε να γίνει ορατή από το Μοναστήρι του Παληαηλιά που ήταν αγνάντια. Εις ανάμνηση αυτού του γεγονότος, έμεινε ως έθιμο στην περιοχή μας, να ανάβουμε φωτιές πάνω από τα χωριά μας στις 25 Μαρτίου όπως θα θυμούνται οι παλιότεροι. Ένα ωραίο έθιμο που δυστυχώς έχει σβήσει στις μέρες μας.

Η φλόγα της Επαναστάσεως μεταδίδεται σε όλη τη Στερεά. Ο Ησαΐας σαν άλλος λαμπαδηδρόμος μεταφέρει την Ιερή Δάδα της Ελευθερίας από πόλη σε πόλη. Από περιοχή σε περιοχή. Κομβικής σημασίας είναι η παρουσία του και η συμμετοχή του στην απελευθέρωση της Λειβαδιάς. Εκεί ένας άλλος φλογερός ιερωμένος, ο Διάκονος Θανάσης Μασσαβέτας από την Αρτοτίνα, σηκώνει το μπαϊράκι. Την επομένη 1 Απριλίου 1821 η σημαία με το Σταυρό κυματίζει στο κάστρο της πόλης.

Δεν θα επεκταθώ σε λεπτομερείς αναφορές ως προς τον ηρωικό θάνατο του Δεσπότη Ησαΐα. Δεν θέλω επ’ ουδενί να χαλάσω τη μαγεία που θα σας προσφέρει η ανάγνωση του πρωτότυπου κειμένου του συγγραφέα. Δεν θέλω να διαταράξω  την μυστική σχέση που αναπτύσσεται  μεταξύ βιβλίου και αναγνώστη. Θα πω μόνο τούτο. Το παράδειγμα της θυσίας του Δεσπότη Ησαΐα και του αδελφού του Ιερέα Παπαγιάννη Παπαευσταθίου είναι ΜΟ-ΝΑ-ΔΙ-ΚΟ στην Παγκόσμια Ιστορία. Δεν έχει υπάρξει αλλού τέτοιο γεγονός. Δυο αδέρφια ιερωμένοι, να πέσουν ηρωικά μαχόμενοι στην ΙΔΙΑ ΜΑΧΗ υπέρ της Ελευθερίας.

Ο συγγραφέας και Μαθηματικός Ηλίας Θάνος κάνει μια γενναία αρχή. Πέρα από τις διάσπαρτες δημοσιεύσεις του στο διαδίκτυο, τεκμηριωμένων και ευανάγνωστων ιστορικών κειμένων, καταπιάνεται και συγγραφικά πλέον με την τοπική ιστορία. Τον καλωσορίζω στα δύσκολα και ανηφορικά μονοπάτια της Θείας Ελληνικής Ιστορίας, αλλά και στις απροσπέλαστες και κακοτράχαλες ατραπούς της Τοπικής μας Ιστορίας. Τον προτρέπω να συνεχίσει εντατικά την ιστορική μελέτη, αντιμετωπίζοντας την Ελληνική Ιστορία σαν μια δυσεπίλυτη μαθηματική ακολουθία και συνάρτηση του Απειροστικού Λογισμού. Σαν ένα μαθηματικό διάνυσμα με αρχή στο 7000 προ Χριστού που έχει φορά και κατεύθυνση  τείνουσα προς το Άπειρο. Οι σταθερές του διανύσματος είναι η Ελλάδα και ο Πολιτισμός της. Και πάνω στον άξονα των μεταβλητών κινείται ένας και μόνο παράγοντας. Το όνομά του αρχίζει από χ που πάντα στα μαθηματικά συμβολίζει το άγνωστο. Αυτή η μεταβλητή είναι ο Χρόνος.

Αγαπητέ Ηλία. Ως νέος επιστήμων γνωρίζεις πως δεν υπάρχει εύκολη επιστήμη. Αν τα μαθηματικά που διακονείς απαιτούν οξυδέρκεια, υψηλό IQ και συστηματική μελέτη, η επιστημονική περί την Ιστορία ενασχόληση απαιτεί όλα τα ανωτέρω προτερήματα ανεβασμένα στο τετράγωνο. Επιπροσθέτως, η Ιστορία έχει χαρακτηρισθεί και ως «άπονη» επιστήμη, διότι δεν στέκεται συμπονετικά στα πρόσωπα και τα γεγονότα που εξιστορεί. Τρισχειρότερη είναι η Τοπική Ιστορία. Εκτός από άπονη ως προς τα ιστορούμενα, είναι και άκαρδη και άσπλαχνη και εκδικητική, ως προς τον συγγραφέα της, όταν αυτός της φέρεται απρόσεκτα ή αλαζονικά.

Για το βιβλίο σου δεν θα σου ευχηθώ με τον τετριμμένο και αδόκιμο νεολογισμό «καλοτάξιδο». Τα βιβλία δεν ταξιδεύουν. Απλά αποτελούν τον βαθύ μυστικό ωκεανό που πάνω του ταξιδεύει ο νους του ανθρώπου. Θα σου ευχηθώ Ζβαλιώτ’κα. «Κάθε αρχή και δύσκολη. Και σ’ άλλα με γειά και καλά διάφορα».  «Διάφορα» στα Ζβαλιώτ’κα είναι τα κέρδη, όχι για πλουτισμό αλλά για επιβίωση.

Όπως ο Μητροπολίτης Φωκίδος Θεόκτιστος μας εισάγει στο κείμενο με το απόσπασμα του Βαλαωρίτη που διαβάσαμε στην αρχή, έτσι κι εγώ κλείνοντας θα αναφερθώ και πάλι στον Βαλαωρίτη, παραθέτοντας σαν επίλογο ένα απόσπασμα από τη δεύτερη σκηνή του αριστουργήματός του «Αθανάσης Διάκος». Είναι ο διάλογος μεταξύ των τριών στρατηγών, Διάκου, Πανουργιά και Δυοβουνιώτη, πριν τη μάχη της Αλαμάνας.

Μεταξύ άλλων, στον πύρινο λόγο που εκφωνεί  ο Διάκος, αναφέρει και τούτα, απευθυνόμενος προς τον Πανουργιά:

Και πριν αρχίσει ο πόλεμος θυμήσου ο Ησαΐας. Να βγει ψηλά ‘σ το ξέφαντο κι εκείθε να κηρύξη το φοβερό τον όρκο μας για να γνωρίσει ο κόσμος.

Ότι το ράσο του παπά κι η μίτρα του Δεσπότη θα γένουν χάρου φλάμπουρο και σκιάχτρο και σκοτάδι.

 

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΤΟΙΚΟΣ  ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΕΛΑΣ ε.α.

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ- ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ