ΛΙΛΑΙΑ – ΕΡΩΧΟΣ – ΣΟΥΒΑΛΑ – ΠΟΛΥΔΡΟΣΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Μια ιστορική αναδρομή στο παρελθόν από το συγχωριανό μας Δημήτριο Κατοίκο

ΛΙΛΑΙΑ – ΕΡΩΧΟΣ –

ΣΟΥΒΑΛΑ – ΠΟΛΥΔΡΟΣΟΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η φύση στάθηκε απλόχερη και στόλισε γενναιόδωρα την βορειοδυτική πλευρά του θρυλικού όρους Παρνασσός. Σε τέτοιο βαθμό, που ο επισκέπτης να στέκεται άναυδος και εκστατικός, μπροστά σ’ αυτό που αντικρίζουν τα μάτια του. Τι να πρωτοθαυμάσει κανείς; Το πλουσιότατο ανάγλυφο των βουνών; Τα απέραντα δάση που ακόμα και σήμερα, σε πείσμα των καιρών, στέκονται σχεδόν ανέπαφα; Τις πάμπολλες πηγές που πέρα απ’ την ομορφιά και τη χάρη τους αναβλύζουν γάργαρο χιονόνερο, ισάξιο με γιατρικό;

Η κεντρική πηγή του Κηφισού στην Αγ. Ελεούσα (μάνα)

Μα πάνω απ ΄ όλα να θαυμάσει κανείς τους ανθρώπους. Αυτή την ίδια φυλή ανθρώπων που κατοικούν στον ίδιο τόπο επί χιλιετίες και λίγο πολύ καταφέρνουν και μεγαλουργούν, μέσα σε αντίξοες συνθήκες  «άλλοτε νικώμενοι και άλλοτε νικώντες». Σ’ αυτή την πλευρά του Παρνασσού απλώνεται, αγναντεύοντας την κοιλάδα του Κηφισού η σημερινή κωμόπολη Πολύδροσος. Ένα από τα ομορφότερα χωριά της χώρας μας. Ένας από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς. Η επικεφαλίδα δεν είναι τυχαία. Τα τέσσερα ονόματα που διαδέχονται το ένα το άλλο, αντιστοιχούν σε τέσσερις μεγάλες χρονικές περιόδους, που αυτόχθονες άνθρωποι κατοίκισαν σε διάφορα σημεία της πλευράς αυτής του Παρνασσού αναγκασμένοι κυρίως από πολέμους και φυσικά αίτια να επιβιώσουν.

       Στα αρχαία χρόνια στον τόπο αυτό ζει και ακμάζει η Φωκική πόλη Λίλαια με το προάστιό της Έρωχο. Κατά τους μέσους αιώνες τα δεδομένα μεταβάλλονται και η πόλη αλλάζει χωροταξικά και ονοματολογικά και εξελίσσεται κάτω από βίαιες συνθήκες σε κώμη «Σουβάλα λεγομένη». 

       Στον ύστερο μεσαίωνα οι κάτοικοι αναγκάζονται να  μετακινηθούν       ανατολικότερα, σε υπερυψωμένη περιοχή και να διαμένουν στον οικισμό της Απάνω Σουβάλας μέχρι και τα τέλη του 19^ου αιώνα. Τέλος από φυσικά κυρίως αίτια (σεισμούς) το οικιστικό τοπίο αναπροσαρμόζεται ξανά και ο πληθυσμός κατέρχεται και οικίζει τους πρόποδες του βουνού στη θέση της σημερινής Πολυδρόσου.

    Θα επιχειρήσουμε μια ιστορική προσέγγιση του χώρου κατά χρονικές περιόδους, με βάση τις ιστορικές πηγές, τα ευρήματα, αλλά και τα λογικά συμπεράσματα. Στοχεύουμε στο να μπορεί ο επισκέπτης να έχει μια συνολική εικόνα της ιστορίας του χωριού και κυρίως να μπορεί να γνωρίζει τι βλέπει.

     Για την ιστορία της Πολυδρόσου υπάρχουν ελάχιστες πηγές, στις οποίες θα μπορέσουμε να στηριχτούμε, για να σκιαγραφήσουμε το παρελθόν της. Ίσως να μην διαδραμάτισε, από όσο μπορούμε να γνωρίζουμε, κορυφαίο ρόλο σε ιστορικά γεγονότα, ποτέ όμως δεν έμεινε αμέτοχη και ανεπηρέαστη.      Η κοιλάδα του Βοιωτικού Κηφισού, αποτελούσε τη δίοδο των διαφόρων επιδρομέων, ανά τους αιώνες, από τη βόρεια για τη νότια Ελλάδα. Έτσι λοιπόν οι κάτοικοι της περιοχής υποχρεώθηκαν, να οργανώνουν την άμυνά τους, αλλά και να διαχειρίζονται τους φυσικούς πόρους, έτσι ώστε να μπορούν να επιβιώνουν σε κάθε επιδρομή. Θα δούμε παρακάτω ότι ο οικισμός μεταφέρθηκε αρκετές φορές, καταφέρνοντας να έχει ένα εκπληκτικό βάθος χρόνου ύπαρξης.

      Οι συνθήκες διαμόρφωσαν μια κοινωνία φιλελεύθερη και αυτόνομη. Η ζωή στους απόμακρους και ασφαλείς οικισμούς, διαφύλαξε τις πανάρχαιες παραδόσεις από γενιά σε γενιά και δημιούργησε μια οικονομία που προοριζόταν για εσωτερική χρήση. Χαρακτηριστική αυτής της στάσης ζωής είναι και η ιστορία που λέγεται ακόμα από τους κατοίκους. Μετά την Απελευθέρωση, όταν οι Τούρκοι έφευγαν, ο Αγάς προσκάλεσε τα χωριά γύρω από τον κάμπο του Κηφισού, για να τους μοιράσει τα χωράφια. Οι Σουβαλιώτες, σε αντίθεση με τους γείτονές τους, προτίμησαν να χορεύουν στην πλατεία της Άνω Σουβάλας, που από τότε πήρε το όνομα ‘Χορευταριά’, παρά να αποδεχθούν την πρόσκληση.

Απάνω Σουβάλα

      Εκτός από τις ιστορικές συγκυρίες, καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των κατοίκων έπαιξε η μορφολογία του εδάφους καθώς και οι πλουτοπαραγωγικοί πόροι της περιοχής. Το τμήμα αυτό του Παρνασσού χαρακτηρίζεται από τα ημιορεινά εδάφη, με δύσκολα και περιορισμένα κομμάτια για καλλιέργεια. Αντίθετα, πλούσια σε βλάστηση είναι τα δάση πεύκου και ελάτου, που παρείχαν πρώτες ύλες για την τροφοδοσία της ξυλοβιοτεχνίας και τα λιβάδια που ήταν κατάλληλα για την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας μικρών ζώων. Το νερό επίσης, που υπάρχει άφθονο στην περιοχή, αποτέλεσε ένα σημαντικό παράγοντα που δημιούργησε τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη. Χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην άρδευση για την παραγωγή γεωργικών προϊόντων και ζωοτροφών, αλλά και ως πηγή κινητήριας δύναμης, για την ανάπτυξη βιοτεχνιών.

ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

          Σύμφωνα με τη μυθολογία στην περιοχή του Παρνασσού κατοικούσαν οι Παρνάσσιοι που ήταν οι πρώτοι αυτόχθονες κάτοικοι. Σ’ αυτούς ήλθαν και προστέθηκαν Αιγινήτες υπό το βασιλιά τους Φώκο, γιό του Αιακού και γι’ αυτό η χώρα ονομάστηκε Φωκίδα. Ονομαστός είναι επίσης ο μύθος του κατακλυσμού του Δευκαλίωνα και της Πύρρας που κατέφυγαν στις κορυφές του Παρνασσού και διέσωσαν το ανθρώπινο γένος. Για την πόλη Λίλαια η μυθολογία αναφέρει ότι ήταν νύμφη Ναϊδα κόρη του Κηφισού.

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΟΜΗΡΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Αν κρίνουμε από τη συχνότητα με την οποία αναφέρεται στη μυθολογία η περιοχή μας συμπεραίνουμε ότι η ιστορία της χάνεται στα βάθη των αιώνων. Ίχνη κατοίκησης της προϊστορικής περιόδου έχουν επισημανθεί στην κορυφή «Αϊ- Λιάς» πάνω από τις πηγές του Κηφισού, καθώς και στον λόφο «Θεοτόκος» παραπλεύρως της σημερινής Λιλαίας.Το μέγεθος της πόλης, η ισχύς της, η οικονομική ανάπτυξη και ο πολιτισμός της, πρέπει να ήταν τέτοιος, που να της επιτρέπει περί το έτος 1150 π.Χ. να λάβει ενεργό μέρος στην εκστρατεία των Αχαιών εναντίον της Τροίας.

Ο λόφος Θεοτόκος

«Αυτάρ Φωκήων Σχεδίος και Επίστροφος ήρχον…. οί τε Λίλαιαν έχον πηγής επί Κηφισοίο’ τοις δ’ άμα τεσσαράκοντα μέλαιναι νήες έποντο».

                                                                                                  (Ομήρου Ιλιάς)

          Έτσι αναφέρεται η Λίλαια στο Ομηρικό χωρίο, γνωστό και ως «κατάλογος των πλοίων». Ήταν τέτοια η ακμή και ο πλούτος της που να μπορεί να είναι «μέτοχος» σε στόλο 40 πλοίων της εποχής, που συντηρούσε το Φωκικό Κοινό σε κάποια  πόλη του  με λιμάνι. Πιθανώς της Κίρρας. Απομεινάρια αυτής της περιόδου που διασώθηκαν είναι:Ο αρχαϊκός αναλημματικός τοίχος άνωθεν της κεντρικής πηγής του Κηφισού επί του οποίου σήμερα εδράζονται τα ερείπια του βυζαντινού ναού του αγίου Χριστοφόρου.

                                           

 

 Ο τοίχος ύψους περίπου 3μ και μήκους 50μ είναι κατασκευασμένος από ακανόνιστους τριγωνικούς και παραλληλόγραμμους τιτανόλιθους κατά το δομικό σύστημα της εποχής ενώ στην κορυφή του φέρει  λίθινους συμ-μετρικούς δόμους από μεταγενέστερες παρεμβάσεις. Η κατασκευή του χρησίμευε στην αντιστήριξη σύγχρονού του μνημείου. (Ναού). Ίχνη παρόμοιας τοιχοποιίας επισημαίνονται και στα ριζά του λόφου επί του οποίου επικάθεται η ακρόπολη της Λίλαιας. Παραπλεύρως του χωματόδρομου που οδηγεί από τον κάτω πύργο της οχύρωσής της (Σιδερόπορτο),στον ερειπωμένο νερόμυλο Ζαχαράκη.
                                      

    Αρχαϊκός τοίχος στον περίβολο της κάτω πόλης

ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

          Μετά την άλωση της Τροίας, οι επιζήσαντες τροπαιούχοι, επιστρέφουν στις εστίες τους και καταπιάνονται με έργα ειρηνικά και δημιουργικά. Μέχρι το 480 π.Χ. η Λίλαια ουδόλως θα απασχολήσει την ιστορία. Αναπτύσσεται, ακμάζει και ο πληθυσμός της αυξάνεται εις τρόπον ώστε να οικισθεί ο υπερκείμενος, ανατολικά των πηγών λόφος με πόλη που λειτουργεί σαν προάστιο και ακούει στο ευηχώτατο όνομα ΕΡΩΧΟΣ. (ετυμολογείται: έρως +χους δλδ έρωτας και γη). Στις αρχές του 5^ου π.Χ. αιώνα όμως, θα ενσκήψει στον Ελλαδικό χώρο και κυρίως στον χώρο της Στερεάς, η λαίλαπα των Περσικών επιδρομών. Η περιοχή μας γίνεται θέατρο μαχών αμύνης των Ελλήνων, απαράμιλλου ηρωισμού και αυταπάρνησης. Το 480 π.Χ. ο Ξέρξης θα νικήσει με δόλο τους ηρωικούς υπερασπιστές των Θερμοπυλών. (Σπαρτιάτες-Θεσπιείς αλλά και ντόπιους Φωκείς). Η μέχρις εσχάτων άμυνα των τελευταίων θα προκαλέσει το μένος του Πέρση βασιλιά κατά των Φωκικών πόλεων. Όπως μας πληροφορεί ο Ηρόδοτος «και κατά μεν έκαυσαν (οι Πέρσες) Δρυμόν πόλιν, κατά δε Χαράδρην και Έρωχον και Τεθρώνιον και Αμφίκαιαν». Απουσιάζει από τον τραγικό κατάλογο η Λίλαια. Είτε διότι υποτάχθηκε, είτε το πιθανότερο, να παρελήφθη από τον ιστορικό, αφού συμπεριλήφθηκε στην αναφορά του το προάστιό της Έρωχος. Η πόλη Έρωχος καταστράφηκε. Επανοικίστηκε όμως, για να αφανιστεί οριστικά κατά τον Β’ ιερό πόλεμο όπως θα δούμε παρακάτω.

Ο ΧΡΥΣΟΥΣ ΑΙΩΝ ΛΙΛΑΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΩΧΟΥ

Η Περσική επιδρομή αποκρούστηκε. Ακολουθεί ξανά μακρά περίοδος ειρηνικής ζωής. Η Ελλάδα ζει τον χρυσό αιώνα της. Μαζί και η Λίλαια με το προάστιο της Έρωχο. Δείγματα ακμής αυτής της εποχής είναι : 
Α) Το ιερό της Δήμητρας στον Έρωχο. Κατασκευάστηκε τον 5^ο αιώνα π.Χ. προφανώς μετά τους Περσικούς Πολέμους. Το ιερό ήλθε στο φως το 1928 από τυχαία ανεύρεση πλησίον του ενεπίγραφης αναθηματικής στήλης, η οποία με γραμματοσειρά του 4^ου αι π.Χ. αναφέρει: ΜΝΑΣΙΚΛΕΣ ΔΑΜΑΤΡΙ Κ(ΑΙ ΚΟΡ)ΑΙ.

Δωμάτιο του ιερού της Δήμητρας στον Έρωχο

Από την ανασκαφή που επακολούθησε (1928-1934) αποκαλύφθηκε εν μέρει, ιερό αφιερωμένο στη θεά της γεωργίας Δήμητρα και στην κόρη της Περσεφόνη. Ο ΝΔ εξωτερικός του τοίχος έχει συνολικό μήκος 78,70 μ. Μεσολαβεί δεύτερος εσωτερικός τοίχος ωραίας κατασκευής μήκους 45μ και μεταξύ αυτών πολλά εσωτερικά δωμάτια με αφιερώματα. Πλήθος από πήλινα εδώλια 5^ου αι π.Χ. Νομίσματα διαφόρων πόλεων 4^ου αι π.Χ. ,κοσμήματα, ελάσματα κ.α. Η στέγη του έφερε κεραμίδες σκεπής κατασκευασμένες σε κεραμουργείο της Λίλαιας, με αναγραφόμενη ονομασία προέλευσης: ΛΙΛΑΙΕΩΝ. Σημαντική είναι επίσης η ανακάλυψη χάλκινου αγγείου, με χαραγμένη αναθηματική επιγραφή του 5^ου π.Χ.αιώνα: ΔΑΜΑΤΡΙ ΕΝ ΕΡΩΧ(ΟΙ). Την ανασκαφή διενέργησε ο Σουβαλιώτης αρχαιολόγος και μετέπειτα διευθυντής του Αρχαιολογικού μουσείου Αθηνών Χ. Καρούζος. Ταυτόχρονα λύθηκε ο γρίφος της ταυτοποίησης του χώρου, της αναφερόμενης στις πηγές Φωκικής πόλης Έρωχος. Εκτείνετο στο λόφο του νεκροταφείου και μέχρι την κορυφή του, στη θέση «Αϊ- Βασίλης», όπου και σήμερα μπορούμε να θαυμάσουμε τα εμφανή θεμέλια της ακρόπολής του.

Β) Άλλα σημαντικά μνημεία αυτής της περιόδου δεν διεσώθησαν. Σίγουρα θα υπήρχαν. Οι ναοί του Απόλλωνα και της Άρτεμης, το θέατρο και τα λουτρά που είδε ο Παυσανίας αιώνες αργότερα δεν γνωρίζουμε πότε κατασκευάστηκαν. Πιθανώς μερικά εξ αυτών να ήταν αυτής της περιόδου. Στο χώρο των πηγών πάνω απ’ τη «μικρή μάνα» ευρίσκεται μετώπη οικοδομήματος φέρουσα τρία τρίγλυφα.

(διακοσμητική τεχνοτροπία κλασικών χρόνων). Ανήκει είτε σε μικρό ναϊδριο, του οποίου και άλλα μέλη διακρίνονται στο χώρο, είτε κατέπεσε από  ναό (Απόλλωνος;) που είχε ανεγερθεί στο πλάτωμα υπεράνω των πηγών (θέση Αγίου Χριστοφόρου)

Γ) Στο μέσον του περιτοιχισμένου περιβόλου της κάτω πόλης στη θέση κάστρο Λιλαίας, διακρίνονται ίχνη θεμελίωσης μακρόστενου οικοδομήματος. Η θέση του, επί του κεντρικού δρόμου, που διέσχιζε διαγώνια τη πόλη, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι πρόκειται για  αρχαία  αγορά. Πλησίον μπορούμε να δούμε τεμάχιο κίονα με ραβδώσεις.

Ραβδωτός κίονας ανήκων σε περιστύλιο οικοδόμημα κλασικών χρόνων.

ΦΩΚΙΚΟΣ - Β΄ ΙΕΡΟΣ- ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ

Η ενυπάρχουσα στο DNA των Ελλήνων πανάρχαια νόσος «διχόνοια», δεν άργησε να κάνει την εμφάνισή της. Το 371 π.Χ. μετά την ήττα των Σπαρτιατών στα Λεύκτρα, η Θήβα αποκτά την ηγεμονία της Ελλάδας. Το πανίσχυρο πια Βοιωτικό Κοινό, επηρεάζει αποφασιστικά την Αμφικτυονική πλειοψηφία στους Δελφούς. Με νόθα ψηφίσματα οι Βοιωτοί, αναγκάζουν τους Φωκείς να γίνουν δορυφόροι τους.  Οι Φωκείς αντιδρούν. Βοιωτοί και Αμφικτύονες κηρύσσουν ιερό πόλεμο κατά του ανυπότακτου αυτού μικρού λαού, που δεν εννοεί να υπακούσει στα Βοιωτικά κελεύσματα. Προς ενίσχυση των αντιμαχόμενων, σπεύδουν ως καλοθελητές, οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής Αθηναίοι, Σπαρτιάτες, Μακεδόνες. Οι τελευταίοι με επικεφαλής το βασιλιά τους  Φίλιππο Β΄ θα παίξουν αποφασιστικό ρόλο στην καταστολή της Φωκικής εξέγερσης. Η ανάμιξη τους στα Φωκικά πράγματα, θα αποτελέσει την απαρχή της ενεργού παρουσίας τους στη Ν. Ελλάδα και εν τέλει, στην πανελλήνια κατοπινή ηγεμονία τους. Μετά από δεκαετείς συγκρούσεις (355-346 π.Χ.), εκατέρωθεν νίκες και ήττες, δηώσεις, καταστροφές, λεηλασίες και πράξεις ανείπωτης βαρβαρότητας, οι Φωκείς θα βγουν ηττημένοι. Το κακό δεν σταμάτησε εκεί. Επειδή αναγκάστηκαν να «κατάσχουν» θησαυρούς του Μαντείου για να ενισχυθούν στρατιωτικά και διπλωματικά, ετυμηγορήθηκαν ως ιερόσυλοι. Το Αμφικτυονικό συμβούλιο θα τους επιβάλει σκληρότατες κυρώσεις. Οι φωκικές πόλεις καταστράφηκαν, τα τείχη τους γκρεμίστηκαν, τα ιερά τους παραδόθηκαν στις φλόγες, το Φωκικό έθνος έπαψε να αποτελεί  μέλος της Αμφικτυονίας.

Η Λίλαια και ο Έρωχος ακολουθούν τη μοίρα των ομοεθνών τους. Τότε καταστράφηκαν τα τείχη και η ακρόπολη της Λίλαιας και οι κάτοικοί της εξανδραποδίστηκαν. Η πόλη του Ερώχου καταστρέφεται ολοκληρωτικά και αφανίζεται οριστικά από τον ιστορικό χάρτη.

Ίχνη θεμελίωσης Ακρόπολης Αρχαίου Ερώχου

Το ιερό της Δήμητρας είχε και αυτό την ίδια τύχη. Φαίνεται όμως ότι ξαναλειτούργησε, για να καταστραφεί οριστικά, πιθανόν από πυρκαγιά, στα ύστερα Ελληνιστικά χρόνια, καθότι στις ανασκαφές απουσιάζουν παντελώς Ρωμαϊκά ευρήματα. Οι νικητές εγκαθιστούν Μακεδονικές φρουρές στα Φωκικά πολίσματα και με τοποτηρητές ελέγχουν την εφαρμογή των κυρώσεων. Λίγο πριν τη μάχη της Χαιρώνειας (338 π.Χ.) τα μέτρα χαλάρωσαν και φαίνεται να αρχίζει ο επανοικισμός των Φωκικών πόλεων. Μερικοί Φωκείς μάλιστα πήραν μέρος στη μάχη αυτή, στο πλευρό των Αθηναίων, για να ηττηθούν εκ νέου. Η Μακεδονική επιβολή στα Νοτιοελλαδικά πράγματα πλέον παγιώνεται.

                   Η Λίλαια συνεχίζει να τελεί υπό χαλαρή υποτέλεια  και μετά το θάνατο του Φιλίππου (336 π.Χ.), καθ’ όλη τη διάρκεια των Αλεξανδρινών εκστρατειών, αλλά και μετά από αυτές.

Η  ΕΠΙΔΡΟΜΗ  ΤΩΝ  ΓΑΛΑΤΩΝ

Την σχετική ηρεμία των επόμενων 60 χρόνων από τη μάχη της Χαιρώνειας, έρχεται να ταράξει ξαφνικά ένα αναπάντεχο γεγονός. Η επιδρομή Γαλατών το 279 π.Χ.. Κελτικής προέλευσης οχλικό συνοθύλευμα 300.000 μαχίμων και αμάχων, εισέβαλε στη Φωκίδα, με στόχο τους θησαυρούς του Μαντείου. Είχε πρώτα σκορπίσει την καταστροφή και τον όλεθρο, σε Ιλλυρία, Μακεδονία και Θεσσαλία. Απόπειρα  αντιμετωπίσεώς τους στις Θερμοπύλες απέτυχε με τρομερές απώλειες για Φωκείς και Αιτωλούς. Τέλος, η επίθεση αποκρούστηκε, όταν αυτοί κατέλαβαν τους Δελφούς, από συνασπισμένους Φωκείς  που κατόρθωσαν να τους εκδιώξουν.

Η συμφορά ήταν τόσο σφοδρή, έτσι ώστε, όταν ο Παυσανίας επισκέφτηκε την περιοχή μας 440 χρόνια αργότερα, η ανάμνηση της στους κατοίκους να είναι τόσο έντονη που να εξισώνεται με την συμφορά της Περσικής επιδρομής. Ειδικά για τη Λίλαια δεν υπάρχουν πληροφορίες για το αν υπέστη καταστροφές. Σίγουρα όμως Λιλαιείς πολέμησαν εναντίον Γαλατών στη μάχη των Δελφών (χειμώνας 279 π.Χ.) «Φωκείς μεν από των πόλεων πασών» (Παυσανίας Φωκικά) έλαβαν μέρος σ’ αυτή τη μάχη. Ο αρχηγός των Γαλατών Βρέννος τραυματίστηκε βαριά σε επακόλουθη μάχη στον Παρνασσό και ξεψύχησε στην Ηράκλεια. Το τοπωνύμιο «Βρένια» πλησίον του χιονοδρομικού κέντρου ίσως να έχει κάποια συνάφεια με το γεγονός αυτό. Τα υπολείμματά τους τελικά διεκπεραιώθηκαν στη Μικρά Ασία και εγκαταστάθηκαν στα υψίπεδα της Άγκυρας. Σ’ αυτούς τους Γαλάτες απευθύνεται η επιστολή του Αποστόλου Παύλου.

  

Η  ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΩΝ ΛΙΛΑΙΕΩΝ     (200 Π.Χ.)

Κατά τα έτη της βασιλείας του Φιλίππου του Ε΄(221-179 π.Χ.), η Λίλαια τελεί  και πάλι υπό Μακεδονική κατοχή. Και ενώ στον ιστορικό ορίζοντα ανατέλλει ως νέα υπερδύναμη η Ρώμη,  οι διαμάχες μεταξύ των  Ελληνικών πόλεων, αλλά και μεταξύ των Ελληνιστικών βασιλείων της Ανατολής κορυφώνονται.       Ο επιβλητικός μονάρχης του βασιλείου της Περγάμου και ιδρυτής της δυναστείας των Ατταλιδών, Άτταλος ο Α΄, συμμαχεί με τους Αθηναίους εναντίον του Φιλίππου Ε΄. Οι τελευταίοι καλούν τους Ρωμαίους για ενίσχυση εγκαινιάζοντας έτσι, την Ρωμαϊκή   παρουσία και ανάμειξη στα Ελληνικά πράγματα. Άτταλος  και Ρωμαίοι αντιμάχονται σφοδρά το Φίλιππο Ε΄ και υποδαυλίζουν εξεγέρσεις σε πόλεις που αυτός κατέχει. Οι Λιλαιείς δεν χάνουν την ευκαιρία. Όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας, με αρχηγό τον ντόπιο ήρωα Πάτρωνα, όσοι πολίτες ήταν σε στρατεύσιμη ηλικία εξεγείρονται. Νικούν τη Μακεδονική φρουρά που πιθανότατα κατείχε την ακρόπολή τους και την εξαναγκάζουν να φύγει από την πόλη τους, κατόπιν συμφωνίας. Για την υπηρεσία του αυτή οι Λιλαιείς αφιέρωσαν στους Δελφούς ανδριάντα του Πάτρωνα με ενεπίγραφο βάθρο. Ένας στίχος του επιγράμματος μπορεί να συμπληρωθεί. «στάσαι Λίλα(ια) Πάτρωνα αντιδιδο(ύσα θεώι)». (Λίλαια στάσου μπροστά στον Πάτρωνα και ανταπόδωσέ του τιμές θεού).Στον Άτταλο Α΄ και στους Περγαμηνούς συμμάχους οι  Λιλαιείς χορήγησαν τον υπέρτατο τιμητικό τίτλο της «προξενίας» μαζί με άλλες τιμές. «ΣΤΡΑΤΙΩΤΑΙ ΚΑΙ ΑΓΕΜΟΝΕΣ», όπως αναγράφει επιγραφή των Λιλαιέων  που βρέθηκε στην Πέργαμο.(GUNTHER KLAFFENBACH  ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ)                                                                                                                                                                                              

Η «ελευθερία» ή μάλλον ακριβέστερα η αλλαγή δυνάστη, θα έλθει τελικά  από τα δυτικά. Το 197 π.Χ. ο Ρωμαίος ύπατος Τίτος Κόιντος Φλαμινίνος θα συντρίψει με τις λεγεώνες του τις Μακεδονικές φάλαγγες του Φιλίππου Ε΄ στις Κυνός Κεφαλές (όρια Θεσσαλίας-Φθιώτιδας) και θα εμφανιστεί ως «ελευθερωτής» των Ελληνικών πόλεων. «… αφιάσιν αφρουρήτους και ελευθέρους και αφορολογήτους, νόμοις χρωμένοις, τοις πατρίοις, Κορινθίους, Λοκρούς, Φωκείς, Ευβοιείς» (Πλουτάρχου Φλαμινίνος). 

ΕΡΓΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ  3^ου & 2^ου  π.Χ. ΑΙΩΝΑ

            Έργο των τελών του 3^ου ,αρχών του 2^ου  αιώνα π.Χ. είναι το θαυμάσιο γλυπτό που παριστάνει το ΠΑΙΔΙ ΜΕ ΤΗΝ ΧΗΝΑ. Πρόκειται για αγαλματίδιο νεανία που ακουμπά σε στήλη, επί της οποίας επικάθεται χήνα. Έχει ύψος 86 cm και είναι  κατασκευασμένο από Πεντελικό μάρμαρο σε εργαστήριο των Αθηνών. Πιθανότατα έργο του γλύπτη Κηφισοδότου (γιου του Πραξιτέλη). Βρέθηκε στο χώρο των πηγών του Κηφισού το έτος 1908. Τον ακριβή χώρο ανεύρεσης δεν γνωρίζουμε. Η προφορική παράδοση αναφέρει ότι βρέθηκε από Σουβαλιώτη εργάτη γης που έσκαβε σε χωράφι. Το θέμα του είναι ευχάριστο και δροσερό.

Παριστάνει τον θεό Κηφισό να παίζει με μια από τις χιλιάδες χήνες που ζούσαν στον υδροβιότοπό του. Κατ’ άλλους μελετητές ο νεανίας είναι ο  Ιανίσκος, γιος του Ασκληπιού, και το σύμπλεγμα ήταν αφιερωμένο στον Κηφισό. Πιθανολογείται ότι κοσμούσε κρηναίο ναϊδριο δίπλα στην πηγή ή το πιθανότερο να κοσμούσε τα λουτρά της αρχαίας Λίλαιας που είδε και αναφέρει ο Παυσανίας. Βρίσκεται στο Εθν. Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΙΑ

Το 147 π.Χ. οι Ρωμαίοι νικούν στη Σκάρφεια Φθιώτιδος και το 146 π.Χ. στη Λευκόπετρα του Ισθμού, τους στρατηγούς της Αχαϊκής συμπολιτείας Δίαιο και Κριτόλαο αντίστοιχα.  Ανατρέπουν και τις τελευταίες Ελληνικές αντιστάσεις και μετατρέπουν την Ελλάδα σε Ρωμαϊκή επαρχία με το όνομα Αχαΐα. Για τις Φωκικές πόλεις και τη Λίλαια τίποτα δεν φαίνεται να αλλάζει τα έτη αυτά. Έχουν ήδη από ετών αποδεχθεί όπως και άλλες Ελληνικές πόλεις την Ρωμαϊκή κυριαρχία. Η Λίλαια μπορεί να παρακμάζει πολιτικά και πολιτιστικά. Ακμάζει όμως οικονομικά.(Πλήθος Ρωμαϊκών νομισμάτων έχει βρεθεί στο χώρο της).  Ζει και εργάζεται όπως όλοι, σ’ ένα ασφαλές και ειρηνικό περιβάλλον που της προσφέρει η PAX ROMANA. (ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ)

Λησμονεί και αποκηρύσσει την ανδρεία. Καλλιεργεί όμως και αναπτύσσει την κολακεία. Κατά τη διάρκεια έργων διευθέτησης των υδάτων που έγιναν στις πηγές του Κηφισού το έτος 1966, η φαγάνα ανέσυρε από τον πυθμένα της κεντρικής πηγής λίθινο  βάθρο αναθήματος (ή και ανδριάντα), σχήματος παραλληλεπιπέδου διαστάσεων 1Χ 0,50Χ 0,50 Μ. με εγχάρακτη επιγραφή που αναγράφει: ΣΕΒΑΣΤΩ ΚΑΙΣΑΡΙ.

                                                 

        

  Πρόκειται προφανώς  για βάθρο αφιερώματος των Λιλαιέων στον αυτοκράτορα Οκταβιανό Αύγουστο. Ο Οκταβιανός, μετά τη νίκη του στο Άκτιο , επί του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας, (31 π.Χ.), έγινε μονοκράτωρ. Όταν μάλιστα πήρε και τον θρησκευτικό τίτλο του ποντίφικα, αυτοανακηρύχτηκε augustus (=σεβαστός). Με το όνομα αυτό ο Αύγουστος, που έδωσε και στον 8^ο μήνα του χρόνου, πέρασε στην ιστορία. Ποιοι λόγοι ώθησαν τους Λιλαιείς να τιμήσουν τον Ρωμαίο αυτοκράτορα δεν γνωρίζουμε. Εικάζουμε όμως ότι το 27 π.Χ., μαζί με άλλες Φωκικές και Ελληνικές πόλεις, δόθηκε από τους Ρωμαίους στη Λίλαια κάποιας μορφής αυτονομία. Το ανάθημα  θα ήταν τοποθετημένο σε προαύλιο  ναού  υπεράνω των πηγών και είτε από σεισμό είτε από ανθρώπινη παρέμβαση, κατακρημνίστηκε. Καταστράφηκε και το βάθρο του κατρακύλησε στον πυθμένα της πηγής όπου προσχώθηκε. Ευρίσκεται στην πλατεία του Πολυδρόσου πάνω σε τοίχο, προσβάσιμο στον οιονδήποτε.

Ένα άλλο αξιοθέατο της Ρωμαϊκής Λίλαιας είναι ο λαξευτός κιβωτιόσχημος τάφος της ύστερης Ρωμαϊκής περιόδου. Βρίσκεται παραπλεύρως της κοίτης του χειμάρρου «Αγοργιανίτης», στη θέση « Λούβρου», στα ριζά του υπερκείμενου λόφου πλησίον του αρχαίου αλλά και του νεότερου λατομείου πέτρας. Πιθανόν να ανήκει στον εκμεταλλευτή του λατομείου που ετάφη επιτόπου . Στα μετέπειτα Βυζαντινά – Μεσαιωνικά χρόνια ίσως χρησιμοποιήθηκε ως θησαυροφυλάκιο. Γι’ αυτό και στην εγχώρια παράδοση ονομάζεται «ΣΕΝΤΟΥΚΑ». Στο άνω μέρος του φέρει λαξευμένο χείλος στηρίξεως λίθινου σκεπάσματος, μη διασωθέντος.

ΣΕΝΤΟΥΚΑ

               

                       ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

Κατά την ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο, ακολουθώντας τη μόδα της εποχής, έρχεται στην περιοχή μας ο εκ Μικρα-σιατικής Μαγνησίας Έλληνας περιηγητής, Παυσανίας. Η συμβολή του στην αρχαιογνωσία είναι καθοριστική. Η αξία του ως ιστορική πηγή, ανεκτίμητη. Συνέγραψε το έργο  «ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ». Στον  Έρωχο κάνει μόνο μια αναφορά, ως εξ ακοής μάρτυς, διότι δεν τον είδε. Είχε προ πολλού αφανιστεί. Στη Λίλαια όμως κάνει (4) αναφορές από τις οποίες οι δύο είναι αναλυτικές και λίαν κατατοπιστικές. Η πρώτη αναφορά του γίνεται όταν επισκέπτεται την Κασταλία πηγή στους Δελφούς, όπου αναφέρει ότι το νερό της είναι δώρο του Κηφισού, που βγαίνει εκεί προερχόμενο από τις πηγές του στη Λίλαια. Η δεύτερη και σπουδαιότερη, όταν αφικνείται ο ίδιος σ’ αυτή. Περιγράφει τη ζωντανή ακόμα  ιστορία της εξέγερσης των Λιλαιέων υπό τον Πάτρωνα. Περιγράφει τι βλέπει: Ναούς του Απόλλωνα και της Άρτεμης με όρθια αγάλματα Αττικής εργασίας, θέατρο, αγορά και λουτρά. Και όλως περιέργως, κάνει μια συνοπτική περιγραφή του κλίματος της πόλης, που τόσο φαίνεται ότι του έκανε εντύπωση.

          Τρεις φορές επισκέφτηκε ο Παυσανίας την Αρχαία Ελλάδα. Η επίσκεψη του στη Φωκίδα – Λίλαια πρέπει να έγινε κατά το τελευταίο ταξίδι του ( 171-173 μ.Χ.). Το 180 μ.Χ. απεβίωσε.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ - ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΛΙΛΑΙΑ

          Η γέννηση του Χριστού, η διδασκαλία Του, το κατηχητικό ταξίδι του Αποστόλου Παύλου το 51 μ.Χ. στην Ελλάδα και η ίδρυση των πρώτων Χριστιανικών εκκλησιών σ’ αυτή, ουδόλως έγιναν αντιληπτά στην περιοχή μας. Αποδεδειγμένα το Δελφικό μαντείο χρησμοδοτεί αδιατάρακτα μέχρι και το τέλος του 4^ο μ.Χ. αιώνα τουλάχιστον. Το ίδιο αδιατάρακτα λειτουργεί και το προμαντείο- καθαρτήριο που εικάζεται ότι υπήρχε στη Λίλαια στο χώρο των πηγών (θέση Αη Καθάρα στην κεντρική πηγή). Οι αρχαίοι ναοί είναι στη θέση τους 200 χρόνια μετά τη γέννηση του Χριστού όπως τους είδε ο Παυσανίας. Στη σύνοδο της Σαρδικής (347 μ.Χ.), οι εργασίες της οποίας καθόρισαν την μητροπολιτική διαποίμανση στον  Ελλαδικό χώρο, η Λίλαια δεν συμπεριλαμβάνεται. Στο Συνέκδημο του Ιεροκλέους,(529-535 μ.Χ.),που αποτελεί τον πρώτο καταστατικό χάρτη διοικητικής και μητροπολιτικής οργάνωσης της Αυτοκρατορίας,  ούτε καν γίνεται λόγος σ’ αυτή. Αναφέρονται άλλες  ήσσονος σημασίας γειτονικές πόλεις, όπως  Βοαί, Δρυμία, Τιθόρα κ.λ.π. Η ζωή συνεχίζεται στη Λίλαια σαν τίποτα να μη συμβαίνει. Στον έξω κόσμο όμως συντελούνται κοσμοϊστορικές αλλαγές. Πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας έχει ήδη ιδρυθεί νέα. Στις όχθες του Βοσπόρου. Και το όνομα αυτής: Κωνσταντινούπολις. Η αρχαία θρησκεία έχει δια νόμου εξοβελισθεί και νέα θρησκεία έχει επιβληθεί στο απέραντο κράτος πολλές φορές και δια της βίας. Τα διασημότερα κέντρα της δωδεκαθεϊστικής θρησκείας (Δελφοί – Ελευσίνα – Ολυμπία) παύουν να λειτουργούν (Διατάγματα Μεγάλου Θεοδοσίου 393 μ.Χ.). Στην άσημη και εν πολλοίς άγνωστη Λίλαια τίποτα δεν έχει αλλάξει. Η νέα τάξη πραγμάτων όμως έχει ήδη δρομολογηθεί και οι τίτλοι τέλους δεν θα αργήσουν να πέσουν. Τον 6^ο αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός,(527-565 μ.Χ.), καταρτίζει μακρόπνοο πολιτικοστρατιωτικό πρόγραμμα. Σ΄ αυτό εντάσσονται: Α) Το οριστικό σφράγισμα όσων θυλάκων αναφοράς στην αρχαία θρησκεία έχουν εναπομείνει. Το 529 μ.Χ. πέφτει η αυλαία για την Νεοπλατωνική Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών και η περιουσία της δημεύεται για να ανεγερθεί  ο Ναός της Του Θεού Σοφίας. (Αγιά Σοφιά) Β) Οχυρώνει υποδειγματικά πόλεις και θέσεις από τη Θεσ/νίκη μέχρι την Κόρινθο για να προστατεύσει τους πληθυσμούς από τις βαρβαρικές επιδρομές που έχουν ήδη αρχίσει από τον 3^ο αιώνα μ.Χ. και συνεχώς κορυφώνονται. (Γότθοι – Ούννοι – Βησιγότθοι) Στο πρόγραμμα αυτό εντάσσεται και η Λίλαια. Ανακατασκευάζονται τα τείχη της και η ακρόπολή της και συμπληρώνεται  η περιτοίχισή της.

Ανατολική μεταγενέστερη περιτοίχιση Λίλαιας

       Ταυτόχρονα όμως εφαρμόζεται και το πρώτο σκέλος του προγράμματος.Στο χώρο των πηγών ανεγείρεται  μεγαλοπρεπής, σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός αφιερωμένος στη Θεοτόκο, που στην ντόπια παράδοση προσονομάζεται Παναγία η Ελεούσα ή Παναγία η Μαυρομαντήλα.  Είναι το καλύτερα διατηρημένο παλαιοχριστιανικό μνημείο στη Φωκίδα και έχει ερευνηθεί και εν μέρει αναστηλωθεί το 1965 από τη Σουβαλιώτισα εκ μητρός αρχαιολόγο Χαρίκλεια Μπάρλα. Είναι τρίκογχη βασιλική μετά τρούλου με πλούσιο καλλιτεχνικό διάκοσμο και έφερε καμαροσκεπή οροφή από πωρόλιθο που δεν διασώθηκε. Οι τοίχοι της εξωτερικά έχουν κατασκευασθεί από ογκώδεις λίθινους παραλληλόγραμμους δόμους κατά το ψευδοϊσόδομο σύστημα δόμησης, πανομοιότυπης τεχνοτροπίας με το Ιουστινιάνειο τείχος του Κορίνθιου ισθμού. Χρονολογείται στα τέλη του 6^ου αιώνα μ.Χ.

                        
Αποδεδειγμένα στην κατασκευή των κάτω μερών του, έχει χρησιμοποιηθεί υλικό προερχόμενο από αρχαία μνημεία. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν η καταστροφή των αρχαίων μνημείων και η ανέγερση νέων είναι ταυτόχρονη. Ίσως τα αρχαία μνημεία της περιγραφής Παυσανία (θέατρο, αγορά, λουτρά, ναοί Απόλλωνος – Άρτεμης) να καταστράφηκαν από τις προηγηθείσες βαρβαρικές επιδρομές, με κυριότερη των Βησιγότθων υπό τον Αλάριχο (395 – 397 μ.Χ.).Οι καταστροφικότατοι σεισμοί του 395 και 551  μ.Χ. οπωσδήποτε θα επέδρασαν. Ο Ιουστινιανός απλώς  τους έδωσε τη χαριστική βολή. Υπεράνω των πηγών στη θέση προϋπάρχοντος αρχαίου  ναού, κατασκευάζεται σχεδόν ταυτόχρονα (ή έστω με μικρή χρονική απόκλιση) και δεύτερη τρίκογχη βασιλική αυτή του Αγίου Χριστοφόρου.

Σώζονται σήμερα τα θεμέλια των τριών κογχικών απολήξεων του ιερού, καθώς και δύο όρθιοι κατά το ήμισυ κίονες εκ της κιονοστοιχίας που στήριζε το μέσο κλίτος. Η ακμή της Λίλαιας τους πρώτους Βυζαντινούς αιώνες είναι έκδηλη. Έχει μεγάλο πληθυσμό και οικονομική ισχύ (στο χώρο ανευρέθησαν  νομίσματα του Βασιλείου Α΄, 867-886 μ.Χ.). Έχει υπολογίσιμη στρατηγική θέση για να ασχοληθεί μαζί της ο Ιουστινιανός και να κατασκευαστούν στο έδαφός της τέτοια αρχιτεκτονικά αριστουργήματα. Συνεχίζει να ζει στον ίδιο περιτοιχισμένο χώρο μέχρι και τις αρχές της 2^ης μ.Χ. χιλιετίας. Την αναφέρουν οι μεσαιωνικοί συγγραφείς Στεφ. Βυζάντιος και σχολιαστής του Πινδάρου (5^ος αι. μ.Χ.). Γραμματικός Τζέτζης και Σουϊδας (12^ος αι μ.Χ.). Τι συνετέλεσε και πότε ώστε να εγκαταλειφθεί και να ερειπωθεί η πόλη δεν γνωρίζουμε. Σίγουρα όμως οφείλεται στις συνεχιζόμενες και εντεινόμενες βαρβαρικές επιδρομές, προϊούσης και της σταδιακής εξασθένησης της αυτοκρατορίας. Οι Λιλαιείς μετακινούνται και δημιουργούν νέο οικισμό σε πιο δυσπρόσιτη και εν πολλοίς αόρατη θέση τόσο στο λόφο του νεκροταφείου όσο και πιο βαθιά στη χαράδρα, στη σημερινή θέση «μαντάμια». Αυτό τον οικισμό συνάντησαν οι Σλάβοι (ή οι εκσλαβισθέντες Βούλγαροι) και σε συνδυασμό με το έλος που υπήρχε στα ριζά του λόφου και μέχρι τα κεφαλόβρυσα της Αγόριανης τον αποκάλεσαν Σουβάλα (εκ του αυτούσιου Μεσαιωνικού – Σλαβικού όρου suvala = έλος). Σημειωτέον ότι οι Βούλγαροι κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 10 ου αι.είχαν κατακλύσει την κοιλάδα του Κηφισού και διέμεναν εδώ μόνιμα. Τους εξεδίωξε  ο Νικηφόρος Ουρανός, στρατηγός του  Βασιλείου Βουλγαροκτόνου, το 997 μ.Χ., αφού τους νίκησε στη μάχη του Σπερχειού.

ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ – ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ   ΣΟΥΒΑΛΑΣ

Α) Ο πύργος των Μανταμιών. Υστεροβυζαντινό κτίσμα στρατιωτικού τύπου που δεσπόζει πάνω στο διάσελο που  οδηγεί από την ορεινή διάβαση Δελφών – Αμφικλείας – Τιθορέας προς τον μεσαιωνικό οικισμό της Σουβάλας, τις πηγές και τον κάμπο.  Κατασκευασμένο από παχείς τοίχους αργολιθοδομής, συγκολλημένης με νταμαρίσιο αμμοκονίαμα επεξεργασμένο με ασβέστη.

Σώζονται δύο πλευρές Ν. και Α. ύψους 10μ. Ο Α. τοίχος φέρει σε ύψος  5 και 8μέτρων μικρά παράθυρα με παραστάδες πωρόλιθου που μοιάζουν περισσότερο με πολεμίστρες. Εσωτερικά του Α. και  Ν.τοίχου, διακρίνονται οπές στήριξης ξύλινης σκάλας και πατωμάτων. Πάνω από τα 8 μ. ύψους οι τοίχοι λεπταίνουν στο μισό πάχος και δίνουν την εντύπωση δώματος – παρατηρητηρίου.

Β) Μεσαιωνική χριστιανική εκκλησία του Αγίου Ιωάννου (Παλιαηγιάννης) διαστάσεων 8Χ4 μ. Είναι κτισμένη εξωτερικά με λαξευτούς παραλληλόγραμμους λίθινους δόμους και εσωτερικά με αργολιθοδομή.

Η εκκλησία του Αγίου Ιωάνου στη Μεσαιωνική Σουβάλα

                                                                                                          

  Έφερε μονοκόμματο λίθινο υπέρθυρο, που σώζεται ακέραιο, καθώς και λίθινο κίονα στήριξης κεντρικής δοκού δίρριχτης κεραμοσκεπής. Απολήγει σε μονόκογχο ιερό.

ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ - ΚΑΤΑΛΑΝΟΚΡΑΤΙΑ

Το Βυζάντιο πνέει τα λοίσθια. Το λυκόφως του ρίχνει τη σκιά του και στη Λίλαια. Στους πύργους της, στα τείχη της, στα ιερά της. Το 1204 οι Φράγκοι σταυροφόροι θα το αλώσουν. Στην περιοχή μας ο εκ των πρωτεργατών της Δ΄ Σταυροφορίας, Βονιφάτιος Μομφερατικός, θα στείλει τον προσωπικό του φίλο εκ Φλωρεντίας, Guido  Pallavicini και θα ιδρύσει τη Μαρκιωνία της Βοδονίτσας. Σ’ αυτόν θα υπάγεται και το feudo του Δαδιού, ο κάμπος του και οι πέριξ οικισμοί . Κατά τη συνήθη πρακτική τους, οι Φράγκοι  κατασκεύασαν στη μέση του κάμπου,  έπαυλη διαμονής του τοπικού τιμαριούχου, ώστε να επιτηρεί εκ του σύνεγγυς τους υποτακτικούς καλλιεργητές.Συν τω χρόνω, δημιουργήθηκε μια  δουλοπαροικικού τύπου πολίχνη,  από σπίτια κολίγων, που οι Φλωρεντινοί την προσαγόρευαν OSPITIA. (Λατινικός όρος = οικίες). Στην ντόπια διάλεκτο έμεινε η ονομασία «στα σπίτια».Στα Οθωμανικά Φορολογικά κατάστιχα το χωριό ονοματίζεται «Μεγαλοκύρης», επειδή τα πρώτα χρόνια της  Φραγκοκρατίας όλος ο κάμπος ανήκε στον «Μεγάλο Κύριο», Δούκα των Αθηνών, Όθωνα DELAROS. Έχτισαν και εκκλησία των Ισαποστόλων Κωνσταντίνου και Ελένης δίπλα στην έπαυλη. 

Διακοσμημένο υπέρθυρο Ι.Ν. Κων/νου και Ελένης στα σπίτια

Σώζονται ογκόλιθοι των κάτω μερών και λίθινο υπέρθυρο με Δυτικού τύπου διάκοσμο. Ο οικισμός καταστράφηκε πιθανόν κατά την επανάσταση του 1821 και οι κάτοικοί του επί το πλείστον ενσωματώθηκαν στο Δαδί, όπου και υπήχθη διοικητικά με την οριοθέτηση των Νομών επί  Όθωνος.

          Οι Φράγκοι  επισκεύασαν και τον μισοερειπωμένο πύργο της ακρόπολης της Λίλαιας. Με το υπάρχον θρυμματισμένο υλικό, κατεργασμένο με αμμοκονίαμα και ασβέστη, θα τον μεταβάλλουν σε τρίπατη κατοικία του τοπικού φεουδάρχη.

Ο πύργος της Ακρόπολης με εμφανείς τις Φράγκικες παρεμβάσεις

Το 1307 θα κατηφορίσουν προς νότο, οι νοικιασμένοι μισθοφόροι του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, ιππότες Καταλανοί. Στις 15 Μαρτίου του 1311 αυτοί και οι Φράγκοι θα αναμετρηθούν σε μία εφάπαξ σύγκρουση στις όχθες του πλημμυρισμένου Κηφισού κοντά στη Σουβάλα και το Δαδί. (θέση σημερινού Σιδ.Σ. Λιλαίας). Οι Καταλανοί θα επικρατήσουν και θα γίνουν οι νέοι κυρίαρχοι του Δουκάτου των Αθηνών και των υπ’ αυτό τοπικών χωροδεσποτιών, άρα και της περιοχής μας. Δεν έχουμε κάποιο σημάδι πολιτισμού από την διακυβέρνησή τους που κράτησε μέχρι το 1388. Ως γνήσιοι σπόρτσμαν πολεμιστές απεχθάνονται την εργασία.  Εξ αιτίας των πολέμων και των ασθενειών η ύπαιθρος θα ερημώσει. Το Καταλανικό Δουκάτο θα ξεμείνει από εργατικά χέρια κι από στρατό. Τότε με χρυσόβουλο του Βασιλιά τους, Πέτρου Δ΄ της Αραγώνας, το έτος 1382 θα « κάνουν νόημα» στους Αλβανούς να εισέλθουν. Αλβανικές – Αρβανίτικες φάρες έχουν ήδη κατέλθει και κατουνεύουν (κατασκηνώνουν) στη Ν. Ήπειρο και Θεσσαλία. Περί το 1382 μία από αυτές, οι Μαλακασαίοι, θα έλθουν και θα εγκατασταθούν στη Σουβάλα, μεταξύ Λιαγκουρτσιώτικου αυλακιού και Αποδαύλακου. Περιοχή «Μαλακάσα» και σήμερα. 

Θα κατασκευάσουν, ως είθισται, πρόχειρο νομαδικού τύπου οικισμό, ίχνη του οποίου φαίνονται ακόμα στο χώρο και θα μισθώσουν τις εργατικές και στρατιωτικές τους δυνάμεις σε ντόπιους και ξένους εργοδότες, για να ζήσουν. Μετακινήθηκαν τους δυο επόμενους αιώνες και εγκαταστάθηκαν στη σημερινή Μαλακάσα στις υπόρειες της Πάρνηθας, αναζητώντας καλύτερη τύχη. Η Καταλανοκρατία έληξε το 1388με την επανάκτηση του Δουκάτου από τους Φλωρεντινούς.

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

          Η πρώτη φορά που πάτησε «τούρκικο ποδάρι» στα χώματά μας είναι συμπτωματική. Το έτος 1384,  τούρκικα ασκέρια που πολιορκούσαν τη Θεσσαλονίκη κατήλθαν και λεηλάτησαν Φθιωτιδοφωκίδα και Βοιωτία. Η δεύτερη γνωριμία μας θα είναι δραματική. Το 1393 ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Α΄ με οργανωμένη, αστραπιαία κατακτητική επιχείρηση, θα καταστήσει φόρου υποτελή του σχεδόν όλη την Ανατολική Στερεά εκτός της Εύβοιας. Όταν μάλιστα το 1414 οι Τούρκοι θα καταλύσουν οριστικά τη Μαρκιωνία της Βοδονίτσας, η υποτέλεια θα μετατραπεί σε υποδούλωση. Το πηχτό σκοτάδι αρχίζει να πέφτει. Οι Σουβαλιώτες έρχονται αντιμέτωποι με νέων «ηθών» διαφέντευση. Κεφαλικός φόρος, παιδομάζωμα και πλήρης αποκλεισμός από τον εύφορο ποτιστικό κάμπο. Για να επιβιώσουν αναγκάζονται να μετακινηθούν ανατολικότερα και ψηλότερα. Άλλη επιλογή δεν έχουν. Δημιουργούν τον οικισμό της Απάνω Σουβάλας. Εκεί όλο και κάποια ποτιστική βραγιά θα τους αποδώσει λίγα όσπρια. Λίγα προβατάκια με το γάλα τους θα ξεγελούν την πείνα τους. Ξύλα απ’ το δάσος θα κουτσοζεστένουν τα μαραζωμένα κορμιά τους. Μη έχοντας που την «κεφαλήν κλείναι», χτίζουν μικρές εκκλησίες και εναποθέτουν τις ελπίδες τους στον ύψιστο. Μία από αυτές ο Αϊ- Θανάσης σώζεται στις μέρες μας. Χρησιμοποιήθηκε και ως κρυφό σχολειό.

Αϊ- Θανάσης στην Απάνω Σουβάλα

                                                                                                                                      Στη φτωχική μητρόπολή τους δίνουν το όνομα της Κυρίας Θεοτόκου (Κυργιά) εις ανάμνηση της μεγαλοπρεπούς Μαυρομαντήλας που εν τω μεταξύ ερειπώθηκε.Τούρκικη κατοίκηση στη Σουβάλα υπό μορφή μόνιμης εγκατάστασης επίλυδων δεν παρατηρήθηκε. Σε δύο καταστιχώσεις απόδοσης φόρων, το 1521 και 1540 αναφέρεται ο οικισμός Σουβάλα, απ’ τον οποίο, ελάχιστοι καταβάλουν φόρο. Πρέπει  να πρόκειται για ταυτώνυμο οικισμό της Κωπαϊδας. Η Σουβάλα Παρνασού  απουσιάζει από το μαυροπίνακα. Φαίνεται ότι ο Αγάς ακολουθώντας την συνήθη πρακτική ,ποριζόταν ο ίδιος την φοροκαταβολή, αποφεύγοντας την απόδοση της νόμιμης μοίρας στη Μεγάλη Πύλη, που θα  του επέβαλε τυχόν επίσημη  καταστίχωση. Τον ανωτέρω συλλογισμό ενισχύει το γεγονός ότι, στο κέντρο της Απάνω Σουβάλας  υπήρχε τοπωνύμιο «Οντάς» ή «στουν ουντά» που μαρτυρεί τούρκικη παρουσία. Η παράδοση αναφέρει ότι ο Τούρκος Αγάς που διέμενε στην κωμόπολη των Βερτζιανών (μαζί με όμιλο Τούρκων κρατικών υπαλλήλων) ερχόταν και παραθέριζε στην εκεί εξοχική του κατοικία.

« Εξυπηρετείτο» και  «εξυπηρετούσε».

          Οι αιώνες κυλούν αργά – βασανιστικά. Στη Μεσαιωνική Σουβάλα συνεχίζουν να υπάρχουν όρθια πολλά σπίτια, μαζί με αγροτοκαλύβες που έφτιαξαν όσοι δύνανται. Μερικοί μάλιστα που κατάφεραν να προκόψουν μέσα στην Pax Ottomanα διατηρούν κατοικίες αποδεδειγμένα περί το 1700 και κατά μήκος της ρεματιάς του σημερινού χωριού. Αυτό μαρτυρείται από γεωγράφους της εποχής και ξένους περιηγητές. Στη χάρτα του εθνομάρτυρα Ρήγα που εξέδωσε στη Βιέννη ο Άνθιμος Γαζής το 1796 αναγράφεται: Λίλαια - Σουβάλα        

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ – ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ

          Απόπειρες αποτίναξης του Τουρκικού ζυγού από τα χώματά μας, έγιναν δύο κατά τη διάρκεια της παραπάνω περιόδου. Η σπουδαιότερη είναι η απελευθερωτική εξόρμηση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου το 1444 που σχεδόν άγγιξε το θαύμα. Απελευθέρωσε Στερεά και Θεσσαλία, απωθώντας τους Τούρκους πάνω απ’ τον Όλυμπο. Άλλη μοίρα όμως του επεφύλαξε η ιστορία. Τέλος η Ορλωφική εξέγερση των ετών 1787 – 1790 κι αυτή απέτυχε. Οι συνθήκες όμως έχουν ωριμάσει. Το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω. Το 21 ζει τη δόξα του. Τα παρνασιώτικα  κλεφτολήμερα γίνονται κάστρα ηρωικών μαχών απαράμιλλης ανδρείας. Ιστορούνται οι μάχες Σουβάλας - Γουπάτων - Καρκαβελίων - Κεφαλόβρυσου (1824). Σουβαλιώτες πρωταγωνιστούν και σε μάχες εκτός Σουβάλας. (Γραβιά – Βασιλικά κλπ). Πενήντα επώνυμοι Σουβαλιώτες πολέμησαν στον αγώνα. Οι ανώνυμοι θα ήταν ασφαλώς περισσότεροι.

Το νεοσύστατο Ελληνικό κρατίδιο  Αμβρακικού – Μαλιακού είναι γεγονός. Οι Σουβαλιώτες αρνούνται να πάρουν μέρος στη διανομή γαιών που ακολουθεί και συνεχίζουν να ζουν φτωχικά και περήφανα στη γη που τους ξεχειμώνιασε κατά τον Οθωμανικό παγετώνα. Ίσως ο Αγάς τους ζήτησε να αγοράσουν την προσφερόμενη γη (Πατερό και Λιγκορίτσα) καταβάλλοντας χρήματα, που αυτοί δεν είχαν.

(Βλ. εισαγωγή.)  

Η ληστοκρατία μαίνεται στα Ελληνικά βουνά και το 1849, ληστοσυμμορία επιτίθεται στην Απάνω Σουβάλα με στόχο, να διαρπάξει από πανωχωρίσιο, θρυλούμενο θησαυρό που υποτίθεται ότι κατείχε. Σκοτώνει έναν Σουβαλιώτη και καίει το σπίτι του. (Συναρπαστική αφήγηση του αυτόπτη μάρτυρα και παθόντα Γ. Αδαμοπούλου στο βιβλίο του εγγονού του Α. Αδαμοπούλου «Υδροκίνητες βιοτεχνίες στον Παρνασσό») Όπως προαναφέρθηκε πολλές οικογένειες διατηρούσαν ήδη σπίτια στη θέση του σημερινού χωριού κατά μήκος του ρέματος. Συντρεχούσης και της αναδιανομής γαιών, που ανάγκαζε τους κατόχους Σουβαλιώτες να διαμένουν κοντά στα χωράφια τους, χτίστηκαν κι άλλα. Οι σεισμοί του 1870 και κυρίως του 1894 επιτάχυναν τα πράγματα. Η νέα Σουβάλα γεννιέται.

           Μνημεία αυτής της περιόδου είναι στο κάτω χωριό, το εκκλησάκι του Αϊ- Ταξιάρχη στο ρέμα, (πρώτη μητρόπολη)  οι υδροτριβές Αδαμοπούλου και Καρούζου στη ρεματιά των μανταμιών και ο νερόμυλος Καρούζου στην ίδια περιοχή.

Νερόμυλος Καρούζου

Ένα άλλο ξεχασμένο μνημείο αφημένο στη μοίρα του αυτής της εποχής, (1888), είναι το θαυμάσιο τετράτοξο πέτρινο γεφύρι του Κηφισού στο «Νησί». Χτίστηκε κατόπιν ενεργειών του χωριανού μας Βουλευτή Παπαστάμου.

Ο 20^ος αιώνας ανατέλλει και η Σουβάλα μεγαλώνει και επεκτείνεται. Το έτος 1908 αρχίζει η διαμόρφωση της πλατείας και το 1925 η κατασκευή της νέας εκκλησίας της Κάτω Σουβάλας. Μεγαλόπρεπη και επιβλητική, δείγμα απαράμιλλης ντόπιας αρχιτεκτονικής που και σήμερα κοσμεί το χωριό μας.

    Και πάλι οι Σουβαλιώτες θα την αφιερώσουν στην Παναγία τους.  «Ανταμείβοντάς» Την για την παρηγοριά που τους προσέφερε κατά τους σκοτεινούς αιώνες.

        Το 1927 με νόμο του Ελ. Βενιζέλου όλα τα Ελληνικά χωριά που φέρουν Τούρκικα ονόματα, κατάλοιπα της Τουρκοκρατίας, υποχρεώνονται να αλλάξουν όνομα. Το όνομα της ένδοξης Λίλαιας δίδεται στην κοντινότερη σ’ αυτήν Κάτω Αγόργιανη, που εμφανίζεται στο χώρο πολύ μετά την απελευθέρωση, από Παναγοργιανίτες που κατέβηκαν και αυτοί στον κάμπο, γιατί πήραν μερίδιο. Μη υπάρχοντος άλλου αρχαιοελληνικού τοπωνυμίου στην περιοχή, απενεμήθη στο χωριό μας ο νεολογισμικός όρος Πολύδροσο. Τι τραγική ειρωνεία! Ένα χρόνο αργότερα (1928) ανακαλύφθηκε το ιερό της Δήμητρας δίπλα του και ταυτόχρονα πιστοποιήθηκε η θέση του αρχαίου Ερώχου στα πλευρά του. Θα μπορούσε να έχει λάβει το ωραίο αυτό όνομα. Το «κακό» όμως είχε γίνει. Ας είναι. Η Σουβάλα αναγκάστηκε να αλλάξει όνομα επειδή η λέξη ετυμολογήθηκε εσφαλμένα ως Τούρκικη. Η γειτονική Αράχωβα προερχόμενη από το Σλαβικό Arahova = Καρυδιά, τη γλύτωσε.

          Δεν πρόλαβαν να κλείσουν οι πληγές του ατυχούς Ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 (που και σ’ αυτόν ασφαλώς θα έλαβαν μέρος Σουβαλιώτες και το θέμα είναι προς διερεύνηση) και η Ελλάδα εξορμά για την ενσάρκωση των Εθνικών της Δικαίων. Οι Σουβαλιώτες και πάλι στην πρώτη γραμμή. Δώδεκα πέφτουν ηρωικά μαχόμενοι στα πεδία των Βαλκανικών πολέμων 1912-1913 και τα ονόματα τους αναγράφονται στο ηρώο του χωριού. Έξι έπεσαν ηρωικά στην Μικρασιατική εκστρατεία 1921-1922 και μεταξύ αυτών ο Αθ. Καλλιμάνης (αδελφός του παππού του γράφοντος) και ο λοχαγός Στύλιας στο Σιδ.Σ. του Εσκί Σεχίρ υπερασπιζόμενος αμάχους. Αυτοί δεν γράφονται πουθενά. Όπως δεν γράφονται και άλλοι «άγνωστοι στρατιώτες» από το χωριό μας που έπεσαν μεταγενέστερα. Είναι όμως γραμμένοι στην ψυχή του λαού.

          Επακολουθεί η κατά της Ελλάδος επιβουλή των δυνάμεων του Άξονα και το 1940 γράφονται νέες σελίδες δόξας για το χωριό μας. Διακόσια περίπου Σουβαλιωτόπουλα (μόνιμοι και επίστρατοι) λαμβάνουν μέρος στο εθνικό κάλεσμα και αμύνονται του πατρίου εδάφους. Δέκα εξ’ αυτών θα αφήσουν τα κορμιά τους μεν στα Ηπειρωτικά βουνά, την ψυχή τους δε στις χρυσές σελίδες τις ιστορίας.

          Η ιστορική αφήγηση του χωριού μας σταματάει εδώ. Επακολουθεί η τραγική 10ετία 1940-1950 και η εξιστόρησή της επαφίεται στον ιστορικό του μέλλοντος. Αυτός όταν τα πάθη καταλαγιάσουν, αμερόληπτα θα αποδώσει «τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του θεού τω θεώ».

Εργοστάσιο ρεύματος από υδατόπτωση (μαντάμια)

         Κλείνοντας παρατίθεται μια αναφορά της νεοελληνικής λογοτεχνίας που έχει σχέση με τον ηλεκτροφωτισμό του χωριού το 1928. Τότε οι Αφοι Γ. και Θ. Αδαμόπουλοι κατασκεύασαν εργοστάσιο παρασκευής ηλεκτρικού ρεύματος στα «Μαντάμια» και όχι μόνο ηλεκτροφώτισαν το χωριό αλλά κινούσαν και το εργοστάσιο «ΛΕΥΚΟΣ ΑΝΘΡΑΞ» που λειτουργούσε αλευρόμυλος, εκκοκκιστήριο και λανάρα. Στον περίγυρο, ακόμα και σε μεγάλες πόλεις, βασιλεύει το λαδοφάναρο. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Καρπενησιώτης πεζογράφος και ποιητής της Ελληνικής φύσης και της ποιμενικής ζωής, αφηγείται πως ένα μικρό παιδί πήγε με τον αρχιτσέλιγγα παππού του το καλοκαίρι στις κορφές της Οίτης να βοσκήσουν τα πρόβατα. Το παιδάκι παραξενεύτηκε βλέποντας φώτα κάτω στον κάμπο το βράδυ. Και απορημένο ρώτησε:

     - Ποιος είναι αυτός ο ουρανός (!) εκεί κάτω παππού;

-         Τα φώτα της Σουβάλας παιδί μου!

ΤΑ ΦΩΤΑ ΤΗΣ ΣΟΥΒΑΛΑΣ ΑΣ ΛΑΜΠΟΥΝ ΑΙΩΝΙΑ

          ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΤΟΙΚΟΣ

          ΥΠΟΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΕΛ.ΑΣ. Ε.Α.

         ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

1)    ΟΜΗΡΟΥ «ΙΛΙΑΣ»

2)    ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

3)    ΧΑΡΙΚΛΕΙΑΣ ΜΠΑΡΛΑ «Ο ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΣΟΥΒΑΛΑΣ»

4)    Κ. ΠΑΠΑΧΡΗΣΤΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΙΩΤΙΚΑ»

5)    ΑΘ. ΤΣΑΡΜΑΚΛΗ «ΣΟΥΒΑΛΑ Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΕΡΩΧΟΣ»

6)    ΑΝ. ΑΔΑΜΟΠΟΥΛΟΥ «ΥΔΡΟΚΙΝΗΤΕΣ ΒΙΟΤΕΧΝΙΕΣ ΣΤΟΝ ΠΑΡΝΑΣΣΟ»

7)    ΠΑΥΣΑΝΙΟΥ «ΦΩΚΙΚΑ»

8)    GUNTHER KLAFFENBACH «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ»

9)    ΣΑΡ. ΚΑΡΓΑΚΟΥ «Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΑΘΗΝΩΝ»

10)          Β. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ «ΝΕΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ»

11)          ΗΛΙΑ ΛΑΣΚΑΡΗ «ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ»

12)          Θ. ΚΑΛΑΪΤΖΑΚΗ «ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ ΚΑΙ ΒΟΙΩΤΙΑ ΣΤΟΝ ΥΣΤΕΡΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ»

13)          ΣΕΜΝΗΣ ΚΑΡΟΥΖΟΥ «ΣΥΛΛΟΓΗ ΓΛΥΠΤΩΝ»

                                                                 ©Copyright 2011

Κείμενο και φωτογράφηση

                                                                                Δ. Κατοίκος